ТАР үезинде кижи бүрүзү шыдаар шаа-биле малды өстүрүп, тарааны тарып турган. Чон арат ажыл-агыйлыг. Чамдык тараа тарыыр, суггарар, аңдарар, дүк салыр, сиген кезер берге ажылды төрел-дөргүл катчып алгаш, бот-боттарынга дузалажып, чылдың 4 үезинде малының одарын солуп көжүп чораан.
Кыжын
Шагаа хүнү келирге, дашкаар үнүп, идик-хевин харга кактап, арыгланыр, чуңгулаар. Ак шайын чажып, саңын салыр турган. Ачам чер чоруурда чагып каарга, улуг акым Байыр саңны салыр.
Ол үеде Шагааны хоруп каапкан турган. Ынчалза-даа ырак, бедик коданнарда чон бүдүү демдеглеп чораан. Бис база оон чыда калбаан бис.
Бир-ле көөрүмге, угбаларым, акыларым, чааваларым, Байыр, Анай, Сенденмаа чаавам, Дылдыы угбам, Сутор чаавам бедик хавак кырындан улуг инек кежинге чуңгулап, өзен иштинче бадыпкан. Мени-даа албаан. Оон мен хорадааш, хар узар улуг хүүрекке олурупкаш, дап бээримге, хүүрек сыг дээн. Аңдара барып ушкаш, доос-кара дег, хол-будум далбаңайнып‚ алгырып-кышкырып бадып олурумда, акым Аралдуу хүүректи ийлендир тепкеш, каттырып тур. Мен хөөкүй хөртүкче кадалып кире берген, алгырар-даа харык чок, далбаңайнып чыдыр мен. Оон Аралдуу акым каттырып-каттырып ушта соп алды. Ынчап турувуста, ачам шынаа чораан бо аъттыг кел чор. Акыларым, чааваларым, угбаларым ачамны көрүп кааш, бүдүү өдекке келгеш, өглеринче кире бердилер. Ачам белен чүве чугаалавас болгаш, чүнү-даа чугаалавады.
Бир-ле хүн ачам шынаа чорааш, бажың эжиинде шоочалаарынга эптиг чаа ак сенчи садып кылып каан болган. Мен ону көрүп, чарашсынып, тудуп, сонуургап тургаш, чылгапкан мен. Оон алгырып-ла эгеледим. Угбам Анай үне халып келгеш, «кончуг кулугур боор бо» дээш, бажыңдан чылбай шай эккелгеш чажыпты. Дылым оон адырлы берди. А сенчиде дылым кежи агара чыпшына берген артып калды. Олчаан соок демирге дээринден кезээн мен.
Чазын
Кыштагдан Деспекте чазагга ишкээрлеп көжүп келир. Ыжык, хүннээрек болгаш, чаш малга аажок таарымчалыг. Анай, хураганы доругуп өзүп кээрге, ам шынааже көжер. Шынаага келгеш, часкы чер ажылынче кирер.
Ынчан ачам шынаага кылбазы-ла чок. Тараа тарыыр шөлүн арыглаар, буга-суун эде казар. Ооң соонда черин суггарар. Суггат соонда, андазынны шарыга кожуп алгаш черни аңдарар. Илииртээрде база шарыга сөөртүр. Ам-на тараа үрезинин хол-биле чажар. Үрезинни кижи бүрүзү чажып шыдавас. Ол дээрге эң-не берге айтырыг. Эки дүжүт алыр дээш, ону элбекшидер, тускай эки чажар кижилерге чаштырар. Тараа үрезинин сырый-даа эвес, тарамык-даа эвес, өй-тап, бир дески чажар.
Тараа үрезинин уургайдан уштуп алыр. Уургайны баштай довурак-биле базырар. Ооң соонда саваң-биле шып каар. Ол кончуг арыг тарааны барбаларга савалаар. Бир эвес ында үңгүр бар болза, улаштыр аяар казып чеде бээрге, элээн арыг тарааны аппарып алган болур. Өрге, күске кончуг-ла кажар.
Тараа тараан соонда, чайлагже көжеринге белеткенир. Малдың деңгели шыырак болзун дээш, малды одар солуп чайлагладыр. Чай дургузунда одарны каш катап солуп тургаш семиртип алган мал кышты эки ажар, чаш анай-хураганы онча-менди, күш-шыдалдыг, шыырак болур.
Чайлагже көжерде баштай суггатчыларны эки турарын, тарааны үе-шаанда суггарарын, өрге-күске, шергиден камгалап көрүп турарын чагыыр. Суггатчыларның аъш-чемин, эъдин күзүн-не кадырып белеткеп каан болур. Күскээр кыжын элээн каш малын дөгергеш, эъдин диле-диле кезип хеңмелээр. Ынчаар кылган эът кедергей чаагай, чымчак болгаш амданныг болур.
Далган-тарааны чайлагда улус соктап белеткээш, далганче өремени, ааржыны ургаш, холуй булгаптар. Ынчаар кылган далган үрелбес, чаагай, артында-ла тодуг болур.
Чай
Аар чүъктү шарыларга чүдүргеш, ээзи аъттыг шарыны чедер. Бир шарыны бурундуундан туткаш, өске шарының ыңгыржаанга баглап алыр. Ынчаар 2–3 шарыны кожуп алыр турган. Чаш ажы-төлүн эң чааш аъттарга ушкарып алыр. Элээдилери шары, молдургалар мунар. Хой, өшкүнү 2–3 кадарчы ай дээр. Чылгы, сарлыкты баштай-ла тайгазынче үндүрүптер.
Кажан мал шору деңгип келирге, тайгаладыр. Ону чүъктүг аът, шарылар багайтыр ажар. Чамдыктары ажар чүъгү аартап, бергедей бээрге, албадап тургаш, ажырар турган.
Мал-маган тодуп, семирээш, тайганың агаар-бойдузу чоорту сериидеп келирге, өл-шык, чаъс, туман тыртып туруп бээрге, мал чайгаар-ла изиг шынаазынче чүткүде бээр.
Тайгаже үнеринден бадары чүгээр. Сарлык, чылгы ишкээрлеп Улуг-Баалык, Оргу кыры ынчаар чыдып каар. Өске мал-маган эт-сеп-биле шынаалап, күзегге келир. Шынаага келгеш, сиген кезер. Херээжен улус алгы-кежин эттеп, кышкы идик-хевин даараар. Кышка белеткенир.
Дүк салыр, өгнүң дээвиирин, адаккы ширтээн дээш чүнү кылбас дээр. Ол ажыл адакталып турда, тарааже кирер. Тарааны хол кадыыры-биле кезип чораан. Тарааны кескеш, тавычалап салгаш, шаңга апаргаш, оон 4–5 аът-биле бастырар. Тарааның саваңын чоорту арыглап тургаш, салгынче өрү ыяш хүүрек-биле октаар. Богун, саваңын салгын апаарга, арыг тараа артып каар. Ону аңгы ургаш, салгынга кургадыр чаткаш, савалаар. Тарааны ажаап, арыглап, кургадып алган, дүжүт ажаалдазы доозулган. Ол тарааны үндүрүгде көрдүнгени-биле күрүнеге дужаар. Барба-барбазы-биле аътка чүдүргеш чорудар турган. Күрүнеге чүгле тараа эвес, мал-маганын хөйү-биле берип чораан. Мал-маганы, тараазы хөй дээш "кадыг үндүрүг" дээр пландан ажыр ап турган.
Арткан тараазын иштин тараа урар дээш өрээлдеп, манзалап каан терек бажынга шыгжаар. Мал чемин оортан бичиилеп кыштаг, чазагже үндүрүп турган. Ол үеде фронтуже дужаар тарааны аътка, шарыга чүдүрүп алгаш бар чыдырда, билген ышкаш, хөөкүйлерниң карааның чажы борбаңайнып төктүп чоруур. Чон ону кээргеп чугаалажыр турган.
Светлана ОНДАР, хоочун башкы.
Сукпак суур.
Чурукту интернет четкизинден алган.
“Шын” №76 2024 чылдың октябрь 2
