Тооруктуң сайының өзерин тывалар беш янзы ылгаар: чылан-караа, быштак-сай азы ак-сай, сарыг-сай, мелдер-сай, эң сөөлгү бышканы кара-сай.
Эктиң-биле күзүн пөштен тоорук чочактарын дүжүр каккылааш, чуура ууштааш, элгек-биле сайын ылгаптар. Эктиң дээрге узун, чиңге шет сыптыг аар моң, а чыпкыыш – шаандакы тываларның кара-сай үрүңүн аңгылаар херексели. Ону ийи кезектен кылган боор. Аар, оргу, калбак дыт доорбаштың кырын дургаар сайга өй, чартыын ажыр кире бээр хөй коошпалчыгаштар чергелештир кылган. Ынаар сайны киир бызапкаш, кырындан тудалыг калбак ыяш-биле хаптарга, сай шупту чарлы бээр, а үрүңнер бүдүн артар. Чуурундуну одушка ургаш, тооруктуң хавыын аштап кааптар. Арыг үрүңнү савалап алыр. Ол чемин тожулар кыжын чиир турган. Чыпкыыштаар мурнунда тооруктуң сайын үзээш, шой пашка кургадыр хооруптар.
Тожулар тоорук үрүңүн чуура дүрбээш, далганга, быжайга холааш, шайга каап чиир. Тоорук үрүңү эң-не тодуг (энергиялыг) чемнерниң бирээзи: бо талазы-биле ол чөөгей, эът, чуургадан ажыг. Ында үс — 60–70 хуу, белоктар — 20 хире, крах- мал — 12 база микроэлементилер болгаш В биле Д витамин бар.
Россияда үш янзы пөш бар: европей, көрей, сибирьниң. Эң-не хоолулуг, тодуг тоорук дошкун агаар-бойдустуг черниң пөжүнге турар. Ынчангаш Тываның тооруу — оларның тергиини, 100–150 харлыг пөш эң улуг дүжүттүг болур. Пөш — Тываның эртине байлаа.
Тоорук сүдү
Онзагай тоорук сүдү деп чем бар: кылырда, арыг тоорук сайын уурга ол-ла бодун чылча шапкаш, оон чылыг суг-биле чүгле шыгыда каапкаш, улам хоюдур соктаптар. Ону аякка каггаш, кырынче хайындырган чылыг суг куткаш, былгаптарга, суг ак сүт дег апаар. Тооруктуң чылчырлып хояан үрүңү сугга эзилгени ол, а чуурук хавыы аяктың дүвүнге турнуга бээр. Сай орнунга арыг үрүң болза, мырыңай онза болур. Тоорук сүдүнүң ак болур чылдагааны коллоид дээр эзилдириглерге ооң хамааржырының демдээ. Ол суксунга ижер хоолулуг чаагай чем. Суг орнунга чылыг сүт ажыглаптарга, ылаңгыя бичии уругларга кончуг ажыктыг чем болур.
/ О.О. Бартанның «Тываларның национал чеми болгаш чем үнүштери» деп номдан.
«Шын» №78 2024 чылдың октябрь 12
