Бүгү назынында улус-чонунга буян чедирип чоруур мергежилдиг боорга, магалыг-ла ышкаш сагындырар, а херек кырында, амыдыралда ол дээрге эң улуг харыысалга ышкажыл. Кижиниң амы-тыны, кадыкшылы-биле холбашкан эмчи мергежил ындыг. Ылаңгыя кезер эмчи хензиг-даа частырыг кылыр эргези чок. Мындыг нарын ажылды бежен чылдар иштинде кылып, чоннуң кадыкшылы дээш туржуп чоруур эмчилерниң бирээзиниң дугайында бөгүн “Шынның” номчукчуларынга сонуургадыйн.
Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Тайга баарынга Хүр-Күжүгеттер аймааның хөй ажы-төлдүг өг-бүлезинге 1953 чылда, күстүң адак айында төрүттүнген оол өзүп келгеш, кезер эмчи апаар деп ада-иези-даа, төрел-дөргүлү-даа кайын билген деп. Чогум черле быжыг туруштуг, сөглээн сөзүнге ыяап-ла ээ болур оолчугашты, анаа эвес кижи болур-дур деп эскерип чорааннарның идегелин бадыткап, школачы Семий эки өөренип турган. А кажан Семен Күжүгет Сибирьниң улуг хоорайы Томскунуң күрүнениң Күш-ажылдың Кызыл Тук орденниг медицина институдунче дужаап кирип алырга, ада-иезиниң, чаңгыс чер чурттугларының өөрүшкүзүн чүге деңнээр!
Студент аныяк оол биеэки соруккур чоруун салбаан. Эге курстарга өөренип тургаш-ла, улгады берген ада-иезин, хөй дуңмаларын түретпес деп шиитпирлеп алгаш, өөренмишаан, ажылдаар бодап алган. Ынчангаш Томск хоорайның медицина институдунуң клиниказынга санитарлап ажылдай берген. Семен Седиповичиниң күш-ажыл дептеринде 1973 чылда бир дугаар бижик — ооң бадыткалы. Институтту 1979 чылда дооскужеге чедир аныяк эмчи өөредилге-биле чергелештир амыдыраар акша-көпеекти боду тып, ажылдап ап шыдаан. Чайгы үеде дыштанып келгеш безин, ол төрээн кожууну Барыын-Хемчиктиң Ак-Довурак хоорайның эмнелгезинге медбрат болуп азы шөлээлээн эмчилер орнун солуп ажылдааш, өөренип чоруур акша-биле бодун боду хандырып чораан. Чаңгыскурсчу эштери болгаш оон бичии курстарның студентилери кызымаккай, эрес-кежээ өңнүүн магадаар, аажок хүндүлээр болганында кижи элдепсинер чүве чок. Кандыг-даа байдалдарда таныш-көрүш, эш-өөрүнге дуза кадарындан чажам дивес, акша-төгерик-биле-даа деткип турган.
Уран чүүлге, спортка ынак чаңгыс чер чурттуун Томскуга Тывадан ынчан өөренип турган студентилер (землячество) даргазы кылдыр соңгуп алган. Семен Күжүгеттиң идепкейжи, удуртукчу салым-чаяаны ол үеде-ле илереп келген. Хол бөмбүүнге, чадаг чарыштарга, хөккейге томичи тывалар Сибирьниң чоок-кавы хоорайларының студентилерин тиилеп, доктаамал чемпион болуп турганын олар чоргаарал болгаш өөрүшкү-биле сактып чугаалажыр.
Медицина институдун дооскаш, Семен Седипович Кызылга интерн-эмчи болуп ажылдааш, 1980 чылда Бай-Тайга кожууннуң эмнелгезинге кезер эмчи болуп ажылдап эгелээн. Ол-ла чылын Аяңгаты кызы, дээди эртемниг аныяк башкы Мария Ооржак-биле кудазын дүжүрген. Тээлиге оларның үш ажы- төлү – уруу, ийи оглу төрүттүнген. “Бай-Тайганың төвү болган Тээли суур барыксанчыг, чурттаксанчыг черивис” деп шүлүкчү башкы күш-ажылчы базымын эгелээн суурун шүлүктеп каан соонда, ол ыры болуп хуулган чүве. Бай-тайгажыларның кадыкшылы дээш, амыр-дыш чок чалыы назынының 16 чылын Семен Седипович бараалгаткан. Ажылы чеже-даа чай чок болза, эмчи спортчу маргылдааларга эмнелгениң командазын баштап алгаш киржип, хөй удаа тиилелгелерни чедип ап, коллегаларын өөртүп турганын тээлижилер утпаан. Кезер эмчилер бир-ийи чыл ажылдааш-ла чоруй баар кожуунга, ынча хөй чылда ажылдаары дээрге, кайгамчык улуг хуусаа-дыр. Эмчиниң биче сеткилдии, улус-чон-биле эп-чөп тып билири кол рольду ойнааны чугаажок.
1996 чылдың чайынында С.С. Күжүгет Барыын-Хемчик кожууннуң Ак-Довурак хоорайда төп эмнелгениң кезер эмчизи болуп ажылдай берген. Өөнүң ишти Ак-Довурак хоорайның ийи дугаар ортумак школазынга башкылай берген. Хоорайга-даа келгеш, аныяк өг-бүле дораан даг-дүгүжүлер-биле ижигип, ажыл-амыдыралын холбай берген. Ол үелерде уран чүүл көрүлделери удаа-дараа эртер турган. Эмчи-даа, башкы-даа боттарының школа, эмнелге коллективтери дээш, сагышсырап чоруп турган үелерин Мария Амын-ооловна мынча деп чугаалаар: “Бо ажы-төл угбалары, акыларының дузазы-биле боттары-ла борастанып чоруп турган чүве ыйнаан. Чаа чыл байырлалында, декабрьның 31-де, кады уткуурувус кайда боор, чартык шак болгаш эмнелгезинче чоруп-ла каар. Ол каш минутада келгеш, безин уйгузундан стол артынга согаңайнып орар. Орта аъш-чем-даа чиир чай чок, дүрген дуза машиназы медээлеп кээр-ле, ачавыс үне халыыр. Бир-ле кижи кемдээн, бертинген болур чүве-ле болгай. Ооң кадында бассейн, спорт залы дээш Семен Седипович дыштаныр хүнде-даа олут орбас. Мен база-ла чечен чогаал каттыжыышкыны “Өлчей ыры”, “Мажалыктың” хурал-суглаазы, кичээли дээш ыңай боор турдум. Аныяк улус болгаш-ла, шыдап турган чүве-дир ийин”.
Бо өг-бүлениң ээлери кайызы-даа хөй кады төрээннерлиг, чону хөй улус. С. Седиповичиниң өскүс арткан дуңмаларын, Мария Амын-ооловнаның дуңмала- рын – шуптузун болар өглеп-баштап, амыдыралдың делгем оруунче үдеп, деткип кааннар. Олар школачы оолдар, кыстар турганындан амгы үеде дээди эртем-билиглиг, ажыл-агыйлыг, чонунга хүндүткелдиг, кадык-шыырак чурттап чоруурунда акы-чаавазының, угба-честезиниң киирген үлүг-хуузу улуг. Күжүгеттер кайда-дыр, оларының аайы-биле көжүп-ле турарлар: Тээлиде бе, Ак-Довуракта бе, Кызылда бе, дөмей-ле. А оларның уруу биле ийи оглу – үжелээ дээди эртемниг ажылдакчылар.
Семен Седипович Кызылга баштай 2 дугаар республика эмнелгезиниң хирургия албанын удуртуп ажылдай бергеш, өг-бүлезиниң Кызылче көжерин чедип алыр дээш, шыдаар шаа-биле оралдашкан. Турумчуп, таарзына берген школазындан Мария Амын-ооловна адырлыр хөңнү чок, удурланып шаг болган. Эмчи боттаңнап ажылдап турда, Кызыл – Ак-Довурак аразында оруктуң узунун, ажы-төлүнүң адазының чаныксап, чай кадында-ла чанып орарын көрүп, бодап келгеш, башкы чөпшээрежир ужурга таварышкан.
С.С. Күжүгет Кызыл хоорай поликлиниказынга хирургия салбырының эргелекчизинге 15 чыл ажылдаан. Каяа-даа ажылдап тура, тывынгыр, чогаадыкчы ажылдап, үе-шагын харамнанмас ажылдаар удуртукчузундан үлегер ап, коллектив кежигүннери демниг ажылдап өөренген. Ажылдаан коллективин хөгжүдүп-сайзырадыр дээш, Семен Седипович күжүн, билиин өргүп чоруур: амбулаторлуг хирургия, хүндүскү стационар, Амбулаторлуг хирургия төвү дизе-ле, тургусчуп, кылган ажылдары эмгежок. Район эмнелгелеринге-даа ажылдап тургаш, кезиишкин соонда, аарыг улустуң өлүмге таваржыр чоруун кызырар дээш, бар аргаларны ажыглап, чугула херек дериг-херекселдер-биле четчелээр дээш, кызымаккай ажылдап, ылаңгыя эмнеп, аарыгны баш удур тодарадыр ажылды экижидип, кемдээшкин болгаш кезип эмнээр аарыгларны болдурбазы-биле, баш удур ап чорудар хемчеглерже кол кичээнгейни углап чаңчыккан.
Кезер эмчиниң чартык чүс чыл болуп турар чымыштыг ижи, уйгу-чыдын билбес, чай чок ажыл-үүлези хилис барбаан. Шаңналдары хөрек сыңмас. Тыва Республиканың Кадык камгалал яамызының Хүндүлел бижии, Тыва Республиканың Кадык камгалал болгаш социал хөгжүлде яамызының Хүндүлел бижии, Тыва Республиканың Күш-культура болгаш спортунуң тергиини, “Чылдың кезер эмчизи”, “Чылдың эмчизи” номинацияларның тиилекчизи, Россия Федерациязының Кадык камгалалының тергиини”, “ТАР-ның 100 чылы” медаль дээш өске-даа.
Чоокта чаа С.С. Күжүгетке “Тыва Республиканың алдарлыг эмчизи” деп бедик атты Тыва Республиканың Чазааның Даргазы тывысканы ооң өг-бүлезинге, ажылдап турары коллективинге, чоок кижилеринге, эш-өөрүнге кайгамчык өөрүшкү болган. Семен Седипович чүгле мергежилиниң тергиини эвес, а өг-бүлениң бүзүрелдиг баштыңы, өөнүң иштиниң шынчы эжи, дуңмаларының эриг баарлыг акызы, даайы, ажы-төлүнүң ынак адазы, чеди уйнуктарының эргим кырган-ачазы, эш-өөрүнүң идегелдиг эжи адын төлептии-биле бадыткап шыдап чоруур тыва эр-дир. Эмчиниң бежен чылдар дургузунда камгалап, амы-тынын өлүм аспаандан адырып алган кижилериниң саны та чеже! Ынча хөй кижилерниң буяны Күжүгеттерниң өг-бүлезинге чырык херел, ак орук-ла болзунам!
Светлана ДАЧЫН-ХӨӨ, хоочун журналист.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
“Шын” №88 2023 чылдың ноябрь 18
