ТЫВАНЫҢ УЛУСТУҢ ЧОГААЛЧЫЗЫ САЛИМ СҮРҮҢ-ООЛДУҢ 100 ХАРЫНГА
Студент тургаш-ла солун арнынга материалдар бижип, Тываның улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оолдуң сүмези-биле “Ава” деп ийи строфа бирги шүлүүм “Тываның аныяктары” солунга парлаттынган. Дуржулга чылдар-биле келир, сөөлүнде бодаан мен. Тываның улустуң чогаалчызы Салим Сүрүң-оол аныяк авторларга сагыш човаачал, тыва литератураның келир үези, кадр айтырыын шиитпирлээринге Тываның чогаалчылар эвилелиниң Баштаар черинге үлүг-хуузу улуг чораанын демдеглээр апаар. Салим Сүрүң-оол – эртемден, журналист, очулдурукчу, чогаалчы, чырык угаанныг башкы.
Студент чылдар эрткен соонда, 1979 чылда Тываның телерадиокомпаниязынга ажылдай бергеш, “Улуг-Хемниң чалгыглары» деп литература-хөгжүмнүг радиожурналга чогаалчыларны доктаамал чалаар турган бис. Неделя санында дөртен беш минутаны долдурары белен эвес, ол үеде негелде хөлчок шыңгыы. Ынчаарда чогаалчылар ай санында кожууннарже үнүүшкүн кылыр, Баштаар черниң хуралынга кылган-туткан ажылдарын сайгаржыр дээш хөй талалыг ажылдап турган. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, ол бүгүнү көрүп, дыңнап, чогаалчылар аразынга өзүп келдим. “Улуг-Хемниң чалгыглары” деп литература-хөгжүмнүг радиожурналдың, “Үежилеривис овур-хевири” (ажыл-ишчи кижилер дугайында кыска радиоочерктер), “Шагар-Ары” деп шоодуглуг радиожурналдарның сценарийлерин журналистерниң дилээ-биле литературлуг уран-чечен дылга бижииринге чогаалчының үлүг-хуузу улуг турган. Тыва радиога сатириктиг чогаал бижиирин Салим Сүрүң-оол, Сарыг-оол Куулардан өөренип алган мен.
Тыва радионуң шыгжамырында Салим Сүрүң-оолдуң үнү кадагалаттынган, ооң бижээн дамчыдылгалар сценарийлерин шинчилеп көөр чүве болза, ол чүгле чогаал ажылы эвес, тыва журналистиканың сайзыралынга үлүг-хуузу улуг чораанын демдеглээр апаар.
АНЫЯК ЧОГААЛЧЫЛАРНЫ ӨСТҮРГЕН
1980 чылдың ортан үезинде бир катап Тываның чогаалчылар эвилелиниң Баштаар чериниң хуралындан дамчыдылга белеткеп чедип келдим. Салим Сүрүң-оол чогаалчы ыыт чок олуруп-олуруп, сөс алган: “Эргим эш-өөр, чогаалчылар! Тываның композиторлар эвилелиниң ажылы мактанчыг-дыр, чыл санында чаа-чаа кежигүннер, аныяк композиторлар немежип, өзүп турар. А бистиң Чогаалчылар эвилели өзер байтыгай, кежигүннерниң саны улам кызырлып, он үш кижи арткан, чүге мындыг бис? Чүнүң-даа мурнунда аныяк чогаалчыларны өөредир, өстүрер херек!”... Шынап-ла, Салим Сүрүң-оолдуң негелдези улуг болуп, келир чылында Москваның Максим Горький аттыг Литература институдунче бөлүк аныяк чогаалчыларны дарый өөредип чорударын ол чедип алган. Аңгы-аңгы чылдарда Чечен Ирбижей, Игорь Иргит, Николай Куулар, Зоя Амыр-Доңгак, Эдуард Мижит, Инна Принцева, Виктор Чочагар, Раиса Тамба-Сюрюн олар аңаа өөренип чорааннар. Олар шупту билдингир чогаалчылар апарган. Эрткен чүс чылдың 70 чылдарының төнчүзүнде Салим Сүрүң-оолдуң удуртулгазы-биле “Дамырак” чечен чогаал каттыжыышкынынга: Лидия Иргит, Олег Шүңней, Марит Хайдып, Артык Ховалыг, Борис Күжүгет, Антон Үержаа, Василий Хомушку, Мария Күжүгет, Клара Доржу, Артур Хертек, Борис Казырыкпай болгаш ортумак, дээди өөредилге черлеринден студентилер база кээп турган. Ооң уламындан кожууннарга чер-черлерге чечен чогаал каттыжыышкыннары хөйү-биле ажыттынган. Чаа-чаа аттар, чогаалдар “Улуг-Хем” сеткүүлдүң арнынга көстүп, аныяк чогаалчыларның чыынды чогаалдары үнген. “Дамырак-1”, “Дамырак-2” деп чыындыларны чугаалаарга-ла, билдингир. Салим Сүрүң-оол чогаалчының өөредип, өстүрүп каан аныяк чогаалчылары алдарлыг журналистер, чогаалчылар, эртемденнер болуп, амгы үеде тыва чечен чогаалдың тынын тудуп, өзек чогаалчылар апарган. Национал литератураның сайзыралы, кадр айтырыын шиитпирлээринге Салим Сүрүң-оолдуң үлүг-хуузу көскү черни ээлеп турар.
Улуг чогаалчывыстың салдарының ачызында аныяк чогаалчылар семинарлары бо-ла болур апарган. 1986 чылда болган семинарның соонда нефть баазазының дужунда дазырга аныяк чогаалчыларның сесерлиин олурткан. Дириг арткан ыяштарның чамдыызы ам-даа бар.
ЧОГААЛЧЫНЫҢ ТӨРЕЛ АЙМАА
Журналист, чогаалчы мергежилимниң чалгын-чакпазының хыралбазы чүдел дизе, үелерниң үскүлежии кандыг-даа бол, ушпас, тайбас кылдыр дагалап бергени – Салим Сүрүң-оол чогаалчының биске берген өөредииниң күчүзүнде. Чогаалчывыстың төрүттүнгенинден бээр 100 чылында "төгерик стол" артынга эң чоок төрелдери Олег Ооржакович Айыжы, Сара Садыр-ооловна Сарыглар (чогаалчының акызының уруу), Алдынай Чыртак-ооловна Ооржак (чогаалчының азырандыга барган дуңмазының уруу) олар-биле кыска үеде бодал солчулгазы кылыр аргалыг болдум. Чогаалчының төрел аймаа торлаа дег каас, өөр-өнер, хөй улус болган. Төөгүп бижиир болза, улуг тоожу. Ие төрели чоок дижир. Чогаалчының төрээн иезиниң ады Көк-кыс Белдиржиковна Ооржак деп кижи. Чогаалчының иезиниң талазындан чоок төрели Тываның бирги Президентизи Шериг-оол Дизижикович Ооржак, Тываның Дээди Хуралының депутады Алдын-кыс Коңгар дээш республикада эң көскү, билдингир ат-сураглыг кижилерниң даңзызы узун, кыдырааш арнынга кайын сыңар.
Салим Сүрүң-оолдуң төрээн иези Көк-Кадай беш оолдуг, ийи кыстыг болган. Сүрүң-оол окпан-чикпен карактарлыг, угаанныг, авазынга шору дузалыг, эрес-кежээ, алды харлыындан көк-көк бедик тайгаларга өшкү, хой кадарып, чалым хаяларга чуңма дег халып, бичии оолдуң дайгы үнү өткүт болуп, көк-көк даглар чогаалында чаңгы болуп ырлаттынган. Кажан бичии дуңмазы Салдыр-оолду азырандыга берип турда, Салим Сүрүң-оол дуңмазын боду чүктеп алгаш, авазы-биле кады Ак-Кадай дээр даай-авазының өөнге эккелгеш, бичии кижини кааппайн, ол аалга ижиктирип, дуңмазы-биле кады ойнап элээн үр чоруп турган. Даай-авазының ажы-төлү чок боорга, авазы бир оглун азырандыга ынчаар бергени ол. Азырандыга барган дуңмазы Салдыр-оол Белдиржикович Ооржак өзүп келгеш, акызы Салим Сүрүң-оол-биле кады аразындан суг акпас, ажы-төлдерин таныштырып, эптиг-найыралдыг ажылдап-чурттап чораанын Олег Айыжы төөгүп, чугаалап орган.
АДА ЧАГЫЫН АЖЫРЫП БОЛБАС...
Салим Сүрүң-оолдуң уруу Маргарита Салимовна Пентек-Сюрюн-оол Варшава хоорайда, ооң улуг уруу Шотландияда, бичии уруу англи кижиде барган ажылдап-чурттап чоруур. Маргарита Салимовна ачазының кады төрээннериниң ажы-төлү-биле быжыг харылзаалыг, даштыкы чуртта ажылдап-чурттап-даа чорза, «суйбаар-телефон” дамчыштыр төрээн тыва дылынга чазыг чок бижип, үргүлчү долгап келирин Сара Садыр-ооловна Сарыглар өөрүшкү-биле чугаалаар. Рита бичии турда-ла ачазы уруун кезээде чагып чораан: “Тыва кижи тыва дылынга чугаалаар херек, уруум. Чүге орустай бердиң, тывалап чугаала. Төрелдериң-биле тывалап чугаалаш, төрээн дылын уттуп болбас!»...
Ачазының төрээн дыл дугайында уруунга негелдези улуг чораанындан Рита тывалаар болган деп, Алдынай Ооржак чоргаарланып орар. “Ада чагыын ажырып болбас, ие чагыын ижип болбас” деп тыва бурунгу өгбелерниң мерген угаадыы бар. Салим Сүрүң-оолдуң төрел аймаанга, чалыы салгалга чаңгыс чагыы бо: “Тыва кижи тыва дылын уттуп болбас!”... Чогаалчының төрүттүнгенинден бээр 100 чыл оюнда төрел аймаа чыглып, чогаалчының юбилейин чер-черлерге эрттирерин хуваажып алган, шупту демнежип ажылдап турарын чугаалаан. Чуруктар, сактыышкыннар хөйү-биле чыгдынган, парлаар ажыл дээш кым, чүнү кылбаан дээр. Демниг сааскан теве тудуп чиир деп чүве бо-дур!
Лидия ИРГИТ.
“Шын” №27 2024 чылдың апрель 10
