Дөңгүр бажым суйбап кагды

Август 13 – Тудугжулар хүнү

Эрткен чылын сентябрь айда Кызылга болуп эрткен Тудугжулар шуулганын телевизордан көрүп, солун-сеткүүлден номчааш, республиканың тудугларынга ажылдап чораанымны сактып олурдум.

Эрткен вектиң бежен ажыг чылдарда Ак-Туруг суурга өскүс уруглар өөренир школа-интернат тудуун тудуп турган. Авам эш-өөрү-биле школаның шеверлел ажылдарын кылып турганнар. Тудугжуларга дузалажып турган дөңгүр баштыг оолак үем чүве. Тудугжуларның бригадири-ле боор: «Удавас Салчак Тока дарга келир. Ханаларны дески кылдыр малгаштап көрүңер» — дээн. Бир-ле хүн «Кара чычаан келди-ле, Тока дарга келди-ле» — деп, алгырышкан соонда, каткы-хөглүг ажылдап турган улустуң ыыды чидип, октаан малгажының педилээн даажы дыңналыр болду. Салчак Тока баштаан орус даргалар кирип келгеш, тудугжулар-биле мендилешкеш, дарга менче кылаштап келди. «Адың кымыл, харың кажыл? Тудугжуларга дузалажып тур сен бе, эр хей, алдарлыг тудугжу болур сен, оол» — дээш, мээн дөңгүр бажымны суйбап кагды.

1966 чылда школаны дооскаш, Кызылче өөренип чоруурда идик-хеп садар акша ажылдап алыр дээш, Сөөктүг-Дөң деп черже сиген кезип чоруптум. Сиген кезикчилери колдуунда аныяктар. Кежээки үелерде хол, бут бөмбүү ойнап, хүрежип, хөглүг, солун ажылдап тургаш, өөредилге черлеринче документ дужаар хуусааны эрттирип алган болган бис. Бир-ле хүн эжим оол «Шын» солун тудуп алган «Туранда көдээ тудуг мастерлериниң школазын чарлап каан-дыр, ынаар өөренир бис бе?» — диди.

Бичии оол турумда Салчак Тока дарга бажым суйбааш, тудугжу болур сен дээнин сактып келдим. 1967 чылда көдээ тудуг мастерлериниң школазын дооскаш, улаштыр өөренири-биле Кызылдың башкы училищезиниң күш-культура салбырынче херек документилерни дужаап кааш, суурумга чанып кээримге, авам Чаа-Хөл (Эрги Чаа-Хөл) эмчизинде берге байдалда чыдар деп кожаларымдан билип алдым. Назынының иштинде ажылдап көрбээн дерзии ада, кандыг-даа ажылды кылып, бисти азырап чораан авамны кемдедир эттеп кааш, домзактап чоруй барган. Эмчилерниң күжү-биле сегий берген авам ажыл кылып шыдавас апарган.

Авам биле дуңмамны азыраар, дузалажыр дээш, Арыг-Үзүү суурга хлеб быжырар пекарняның тудуунга ажылдай бердим. Ол тудугнуң төлевилелин шору билир боорумга, мени бригадирледип каан. 1968 чылда Кызылдың «Кызыл тудуг» тудуг организацияга даш монтажниги болуп ажылдап эгеледим. Найысылал ынчан бичии хоорай, Республика эмнелгезин чаа-ла тудуп эгелээн. Үш, беш, тос дугаар школалар турар черлер хараганныг, даштыг ховулар.

«Тыва тудуг» трестти Чимит-Доржу Байырович Ондар удуртуп тургаш, соңгаартан тудугжулар чалавайн, Тываның бүгү булуңнарындан аныяктарны, комсомолчуларны Кызылдың тудугларынга ажылдаары-биле солун-сеткүүлдерге чарлаптарга, чүс-чүс аныяктар найысылалдың тудугларынга ажылдап эгелээн. 1990 чылдарга чедир Кызыл тудуг талазы-биле аажок хөгжүп, улуг хоорай апарган. 2011–2012 чылдарда болгулаан күштүг чер шимчээшкиннеринден чаңгыс-даа бажың үрелип, буступ дүшпээн.

ПМК-62, ПМК-5 тудуг организацияларынга ажылдап чорааш, дыка-ла хөй тудугларны ажыглалга кииргенивисти сактып, кылган тудугларывыстың чаны-биле эртип, көрүп чоруур-дур мен. Бир эвес найысылалдың төвүнден эгелээр болза, С. Бүрбү аттыг Улусчу чогаадылга төвү (90 чылдарга чедир Политиктиг чырыдыышкын бажыңы турган), «Саян» универмагы, башкы университединиң инженер-техниктиг факультединиң өөредилге бажыңы, Республика эмнелгезинде хөй каът бажыңнар. Ол ышкаш Каа-Хем, Кара- Хаак, Сукпак суурларда ийи аал чурттаар он-он бажыңнарны, школа, уруглар садтары, культура бажыңнары, улуг бүдүрүлгелер: ногаа өстүрер теплица, куш фабриказы, эът-сөөк заводу, дээрбе комбинады дээш өске-даа. Ол бүдүрүлгелер шупту буурап дүшкени хомуданчыг. Дээрбе комбинадын көрген санымда-ла, хараадаар-дыр мен, чазылдырып каапкан дег.

Эрткен чылын Кызылга болган тудуг шуулганынга тудуг сайыды Аяс Хунай- оол Тывага тудуг бүдүрүлгелерин улам хөгжүдер деп чугаалаан болгай. Саян артындан цемент сөөртүп, дыка-ла хөй чарыгдалды үндүрүп турар. Тывага цемент заводун тудар дугайында айтырыгны шиитпирлээр үе келбээн бе?

Мен хоочун тудугжу кижи болгаш, амгы тудуг сайыдының ажылын үнелеп, тудуг адырын кончуг эки билир, ханы билиглиг инженер деп билип чор мен. Республикада тудуглар шалыпкыны-биле хөгжүп, удаа-дараа ажыглалга кирип, шынары экижээн.

Ажылдап чораан организацияларым удуртукчулары эки ажылдап чоруурумну үнелеп, аныяк бот кижиге чаңгыс өрээл квартираны ынчан берген. Ол-ла квартирага өгленип, ажы-төлдүг апаргаш, үш өрээл квартираны база алдым. Өөм ишти-биле аныяк чылдарывыста таныыр-танывас кижилерге дузалажып чораанывысты-даа сактып орар-дыр мен. Улуг квартира алгаш, сес чыл чурттаан чаңгыс өрээл квартиравысты төрелдериниң бажыңынга сыңмарлажып чурттап турган, ийи оолдуг танывазывыс өг-бүлеге берипкен бис.

1973 чылдың май айда Самагалдайда тууйбудан туткан ийи каът бажыңны соңгаартан келген тудугжулар шынар чок, айыылдыг кылдыр тудуп каан. Ол тудугну эде кылып ажылдап турган бис. Бир-ле эртен радиога Тока дарганың мөчээниниң дугайында дамчыда берген. Тыва, орус, хакас эрлер шупту туруп келгеш, бөрттерин уштуп алгаш, дыңнап турдулар. Бригадада Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчизи чораан Кострев акый: «Бөгүн ажылдавас-тыр, Борис, сактыышкын кылыр бис» — дидир (мени Борис деп адаар турганнар).

Мээң бажым суйбап, тудугжу болур сен деп турган улуг дарга, улуг өгбе ам «кызыл-дустап» чоруй барганы ол-дур деп, хомудап бодандым. Самагалдай суурну сонуургап, садыглар кезип чорааш кээримге, эрлерниң «эзеңгизи дыңзый» берген, ыглап-даа олурарлары бар болду. Орус чон С. Тока дарганы аажок хүндүлээр чорааннар.

Тыва Арат Республиканы, Тыва АССР-ни он-он чылдар иштинде удуртуп чораан, канчаарга-даа тыва чонунга шын орукту айтып берген, улуг өгбениң тудугжу болур сен дээнин күүсеттим. Республиканың тудуг талазы-биле хөгжүлдезинге дыка улуг үлүг- хуумну киирип, чонумга ажыктыг үүле-херекти бүдүржүп, кылып каанымга чоргаарланып чоруур-дур мен.
Август айда шевер холдарлыг Тудугжулар хүнү база көдээ ишчилер, малчыннарывыстың Наадым байырлалы-биле бүгү тыва чонга изиг байыр чедирип, улуг-улуг чедиишкиннерни күзеп, кайгамчыктыг тоолзуг чараш Тыва чуртувусту улам-на бурунгаар хөгжүдээлиңер, хүндүлүг чонум.

Биче-оол ДЫРЫСЫН-ООЛ,
ССРЭ-ниң көдээ тудуг яамызының тергиини, күш-ажылдың хоочуну.
Кызыл хоорай.

"Шын" №59, 2023 чылдың август 9