Дөгээ даа Тывада база бир билдингир бедиктерниң бирээзи. Кызыл хоорайдан чоок болгаш хоорайның чурттакчылары база келген аалчылар олче үнүп, чоок-кавы делгемнерни көрүп, Улуг-Хемниң боттанган бажы Бии-Хем биле Каа-Хемниң каттышкаш Россияның бир улуг хеми Улуг-Хем болуп агып чыдарын сонуургап, чурукка тырттырып алырынга кончуг ынак.
Ынчалза-даа мээң бижип көдүрүп турар айтырыым, Дөгээ даан чеже-даа ыдыктыг черивис деп камгалап, хумагалап, аас кырында чугаалап турзувусса, ол дагны сонуургап кээп турар хоорайның чурттакчыларынга болгаш келген аалчыларга таарымчалыг байдалды тургуспайн турары хомуданчыг. Бөгүнде Дөгээ дааның эдээнде-даа, кырында-даа арыгланыр черлер чок.
Бис чылдың-на 3–4 катап үнер болгаш, эрткен чылын күзүн сентябрь айда үнгеш, бо чылын май 4-те өг-бүлевис-биле үндүвүс. Дагның кырында, бүдүү санап көөрүмге, чаңгыс үеде 106 кижи үнүп келген болду. 20–30 хире кижи ол үеде хары угда дагже үнүп турда, ол-ла хире кижи бадып турар. Эң хомуданчыг чүве, бо чылын база арыгланыр черлер ол-ла хевээр тутунмаан, чок болуп турар. Өске регионнардан келген аалчылар мурнунга дыка эпчок бооп турар бис.
База бир хомуданчыг чүүл — дагның эдээнде болгаш үнүп бар чорда, овааларда шажын-чүдүлге чуруму-биле баглап каан кадактар, туктар, өңнүг дилиндек пөстер кышты өттүр хоорайның ыжынга өң-чүзүнү чок кылдыр ышталып карарып калган, салгын-сырын аайы-биле бир-ле коргунчуг кылдыр эстеп турары. Дөгээже үнүп турар кижилерниң сагыш-сеткилинге дыка багай болуп турар.
Тыванын шажын-чүдүлге ниитилели ынаар улуг кичээнгейден салып, үе-шаанда ол эргилей берген туктарны, кадактарны чежип, арыглап болбас чүве бе? Ламалар тускай ном номчааш, арыглап болур деп дыңнаан мен.
Сергей ОЮН.
Кызыл хоорай.
«Шын» №37 2024 чылдың май 22
