Моңгуш ЭРГЕП, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү
(Тоожудан эгелер)
ЧАРАШ МАЛ
– Сонуургап турарың шын-дыр, Өнер. Кижи азыраан малда иви дег шиник-чараш мал кайда боор – деп, мен ивилерни кайгап-ла ханмас боорумга, Самбууевич чугаалай-дыр. – Бо узун чайны өттүр магазын хандыр көрүп, билип-ле алыр кижи-дир сен ийин. Берт-бежел сын-тайгаа-даа, улуг харга-даа, малгаш-тулаага болгаш суг-чарга-даа тура дүжүп боолбас, адаккыр, шыырак, мунуп чорда дөш-дөвүнчүк дивес мал-ла болгай. Кижи чер-черинге мунуп чоруурга, ак сагыштыы мырыңай кедергей. Дыны-биле балдырлай баглааш, оъткарып каарга, каш-даа хонуктарда оон ыравас, олаага-ла ээзин манап оъттап турар. Магалыг мал боор – кижи азырап-ла ханмас.
Мен ивилерни улам чоогундан улуг сонуургал-биле көрүп-ле, магадап-ла чоруп тур мен. Өргеннер дег быжыг узун буттарлыг, кулузун дег кылаңдыржып турар суук дүктерлиг, хоюг кара карактарлыг, хачыланып турар узун кулактарлыг, аң ышкаш ак таңнарлыг мал-ла болду.
Бажын каастаан шыргай хүрең мыйызы дээрге мунган кижиниң арнын безин дуглай бээр, ушкан дыттың улуг дазылдары-ла.
Ам билип турарымга ивилер эр, кызының, хар-назынының аайы-биле тус-тус аттарлыг боор чүве-дир.
Кыс ивилерни – мындылар дээр, чазап каан эр ивини – чары дээр, бугаларны – эдерлер дээр.
Чаш оолдарын бызаалар дээримге, анайлар дээр чүве деп Артыш-оол айтып берген. Ол хирезинде мындыларның эмиглериниң допшулары өшкүнүү дег ийи эвес, а инек ышкаш дөрт болур чорду.
Эмии чымчак, сагдынгыры аажок. Артыш-оол паалыңныг ногаан стакан тудуп алган, бедик кара-ой иви саап тур, а улуг улус дискектендир олуруп алган саар болду. Мен улуг-даа, бичии-даа ивилерже көргеш, үргүлчү-ле «иви» деп-ле турарымга, таарымча чогу кончуг болган. Оолдар менче көргеш, хүлүмзүрүүрлер, а демги ийи уруг (сарыг баштыг уругну Оля, а каразын Чойганмаа дээрин оолдардан билип алган мен) мени бир катап дыңнааш, баары каткыже каттырышканнар.
– Анайже көрүп алгаш, «бичии иви» дээр! Аамай оол-дур, хи-хи-хи!
Черле эр кижи каяа-даа чорааш, эрезин-не көргүзер болза, эки чүве-дир ийин. Ынчалза-даа кижи черле билбес чүвезин канчаар боорлаан. Сөөлүнде бодап турарымга уругларның мени каттыржып турарында, хензиг-даа бол, каттырынчыг чүве бар хире болган. Биске дийик кылдыр чижеглеп бодаарга, бызааны-даа көргеш, инек-ле дээр, шарыны-даа, буганы-даа көргеш, инек-ле дээр кижи тыптып келзе, хөктүү кончуг ыйнаан.
Мен уругларның мурнунга мелегейимни катап көргүспес дээш, шырбайып-ла турган мен: анай, мынды, чары, эдер дээрин дораан-на билип алдым.
Бир-ле эртен шала улуг апаргылаан дыка хөй ивилер аал кедээзинде ойда оъттап чораанын көргеш, кончуг көрүнгүр кижи болуксаан күзелим-биле оолдарны мурнай алгырып-ла дүжүрдүм:
– Дөө база дыка хөй анайлар чорлар. Арай улуг анайлар чорлар. Арай улуг анайлар!
Харын-даа демги Оля биле Чойганмаа дээр уруглар шала ырак тургаш, дыңнавайн барганнар болбас ийикпе. Оон башка база-ла кышкыржып-ла эгелээрлер боор.
– Анайлар эвес – деп, Артыш-оол меңээ айтып берди.
– Таспаннар дээр. Таспан.
Чаа атты утпазы-биле иштимде «таспан, таспан» деп шээжилевишаан, ам-на иви мал аймааның аттарын шуптузун билип алдым кылдыр бодап, шөлээн-шөлээн базып тур мен.
Бир-ле көөрүмге, кызыл чаактыг Оля холу-биле чер казып турар, кончуу дегет эмдик чарыны мунар деп маңнап келди. Бо кончуг чарыга октадыры ол-дур дээш, мен Оляны кээргей берген мен:
– Эмдик чарыга октадып алдың, Оля.
– Чары эвес ышкажыл.
– Чары болбайн чүү-дүр. Чары-дыр.
– Чары эвес, доңгур-дур ийин. Доңгур дээр чоор – ийи харлыг эр ивини.
Оля ам мени каттырбады-даа, меңээ-даа туттурбайн, адаккыры кончуг аъттаны каапкаш, догурунуң сайгыттарын дызырадыр чырааладып чоруй барды.
Ивилерниң аттарын доозазын четче билип ап шыдавас-тыр мен кылдыр боданып, арай муңгак апардым.
КАГАР-ЧАРЫ
Чарыларны кончуг-ла мунуксадым, ынчалза-даа мунмайн турдум.
Ында мындыг чылдагааннар бар:
– Дөрт хонукта улаштыр аът чавыдактап келгенимден ийи будум карактар дег аарышкылыг турдулар.
– Чарылардан бодум база сестип турдум. Моон аңдарылза, бо кончуг амытан кижини та канчап кааптар чүве, ызырып, теп кааптар ыйнаан.
Бир-ле эртен Артыш-оолдуң челдирип келген чарызын мен баглап чыдырымда, ол чары мени холу-биле каккан деңер даан. Чаагымны сивире шаап бадырыпкан. Хайлыг, аалдың хамык улузу база көрүп турган дивес силер бе.
Чары кырындан черле дүшпес, шапкылажып-ла чоруур ийи уруг – Оля биле Чойганмаа мени эмин эрттир каттырыштылар.
Адак сөөлүнде мынча диштилер де:
– Чары адаанче бажын суга бээр аамай оол-дур!
Боттары аамайлар! Мен чары адаанче бажым суга берген эвес мен, а анаа-ла доңгая бээримге, ол чарының бодунуң мени хапканы ол-дур. Ону билбестер.
Артыш-оолдуң ачазы чугаалай-дыр:
– Чамдык, шала эмдиксимээр доңгурлар черле каккыланы бээр боор харын. Холунуң чанынче чоокшулап болбас. Алыс-ла шыны-биле алырга, кижи азыраан малда иви дег чааш мал чок: теппес-даа, ызырбас-даа.
Чаагым шыймакталып, ханы сыстып келгилээн – чарының ол хүүректелип чоруй барган калбак дуюгларының чидии аажок боор чүве-дир ийин. Чаагым шыймактаан ол моома чаа атка чединген болган – оолдар ону Кагар-Чары дижи бергеннер.
“Шын” №68 2024 чылдың сентябрь 7