Дүк рыногун тургузар.

Красноярск крайның статистика албан чериниң медээлери-биле алырга, 2021 чылдың төнчүзүнде Тыва Республиканың хой-өшкүзүнүң ниити саны 1254,9 муң баш болган. Бистиң республикавыс Сибирь федералдыг округта эң хөй шээр малдыг регион апарган. Бо сан-чурагайдан алыр болза, Сибирь федералдыг округта эң хөй дүк бүдүрер болгаш болбаазырадыр, оон пөс-таавы аймаан бүдүрер девискээр Тыва бооп болур.

Бир эвес амгы байдалды ап көөр болза, бистиң республикада колдуунда хой дүгүн хууда сайгарлыкчылар боттарының шаа-биле болбаазырадып, улуг эвес хемчээлдиг продукцияны бүдүрүп үндүрүп турар. Өг кидизи, ширтек дээн ышкаш тус черниң чурттакчыларының хүн бүрүде хереглелиниң барааннарын Тываның хоюнуң дүгүнден кылып турар.

Дүктү улуг хемчээлдиг болгаш эки шынарлыг кылдыр, биргээр чугаалаарга, үлетпүр бүдүрүлгезиниң деңнелинге болбаазырадыр арга ам дээрезинде Тывада чок. Ынчалза-даа ындыг арга тургустунуп болурунуң идегели республикада тыптып келген. Владимир областа “Сергеихинский текстиль” ажык акционерлиг ниитилел бодунуң акша-хөреңгизин Тываның малының дүгүн болбаазырадыр, оон продукция бүдүрүп кииреринге белен. Бо акционерлиг ниитилелдиң удуртукчузу Ли Байчунь чоокта чаа республикага ажыл-агыйжы херектер аайы-биле кээп чораан. Кыргаан дүктү аштап-арыглаар цехти Кызыл хоорайда индустриалдыг парктың девискээринге тудуп эгелээрин, 2023 чылда ажыглалга киирериниң дугайында медээни Ли Байчунь массалыг информация чепсектери дамчыштыр тараткан.

Дүктү улуг хемчээлге болбаазырадып, оон продукция бүдүрүп үндүрер байдал тыптып кээп турары-биле холбаштыр Тываның малының дүгүнүң шынарынга болгаш мал дүгүнүң курлавырынга хамаарыштыр тайылбырны бээрин Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының көдээ ажыл- агый продукциязын болбаазырадыр талазы-биле килдизиниң консультантызы Любовь Бавуу-Сюрюнден дилээн бис.

Дараазында тайылбырны ол биске берген:

– Республикада шээр малдан бир чылда 1 200 тонна ажыг дүктү ап турар. Ортумаа-биле бир хойдан бир килограмм дүктү ап болур деп мал ажылының специалистери санап доктааткан. Мындыг чижек сан-чурагай Тывада шээр малдың дүк продукциязының хемчээлиниң сөөлгү үеде учёт-отчёдунуң чогундан үнген. Ооң бир чылдагааны – дүкке хереглелдиң чок апарганы, малчыннар малының дүгүн садар рынок тыппаанындан, дүк өртээниң хөлүн эртир чиигээнинден малдың дүгүн октап турганы. Ооң кадында амгы үениң болбаазыраңгай технологиялары-биле дүктү солуптар пөс-таавыны бүдүрүп үндүрүптер апарганы дүкке хереглелди дыка эвээжеткен. Ооң уламы-биле болгаш Россияда экономиктиг сандараашкынның уржуктарындан дүк болбаазырадыр, оон продукция бүдүрер бүдүрүлгелерниң хагдынганы. Ынчалза-даа сөөлгү үеде пөс-таавы бүдүрериниң чаа технологиялары тыптып, аңаа дүктү база ажыглап турар апарган. Тываның агаар-бойдузу соок, кадыг болгаш, хойларывыстың чөөгү хөй болган. Бистиң бөдүүн дүктүг хоювустуң дүгүнүң 32 хуузу чөөк. Ынчангаш кашемир шынарлыг пөс-таавыны республикада хойларның дүгүнүң чөөгүнден бүдүрүп үндүрүп болур.

Бо чылын Тываже инвестор кирген. Ол дээрге “Сергеихинский текстиль” ажык акционерлиг ниитилел. Бо бүдүрүлге Владимир областа. Россияның аңгы-аңгы регионнарындан дүктү чыып, ону болбаазырадыр, оон продукция бүдүрер болгаш садып-саарар талазы-биле арга-дуржулгазы бар, ажылы шуудаан ниитилел-дир. Ооң удуртукчузу Кыдат күрүнениң хамаатызы, Россияга үр үе дургузунда чурттап, ажылдап келген. Тываны тавартыр Кыдатче угланыышкынныг Чөөн чүк коридору ажыттынар санал-оналдар-биле холбаштыр Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазынга “Сергеихинский текстиль” ажык акционерлиг ниитилелди киириштирип болур деп шиитпир хүлээп алдынган.

Бистиң республикага дүк болбаазырадыр, оон продукция кылыр бүдүрүлгени ажыдары эң ылаңгыя мал ажыл-агыйын сайзырадырынга улуг ужур-дузалыг болур. Бо акционерлиг ниитилел мооң мурнунда-даа Тываның малының дүгүн садып алыкчылар дамчыштыр ап турган. Бистиң республикаже шуут кирер дээш, улуг хемчээлдиг эвес-даа болза, баштайгы инвестиция салыышкыннарын кылган. Ол дээрге электрилиг хол машиналары-биле хой кыргыыр 21 бригадаларны 2022 чылда тургускан. Бо бригадаларның кежигүннери кожууннарда малчыннарның хойларының дүгүн кыргып турган. Хой кыргылдазын ынчаар организастааш, дүктү удур-ла хүлээп алыр арга бар. 1 килограмм хой дүгүн 7 – 12 рубль өртекке хүлээп ап турар. Каш килограмм дүктү садып дужааган дугайында документилерни холга алгаш, ону бадыткал кылдыр кожууннарның көдээ ажыл-агый эргелелдеринге дужаагаш, субсидия акшазын немей ап болур. Бо чылын дүк дужааган кижилер-биле субсидияларны сентябрь айда санажы бээр.
Дүк хүлээп алыр пунктуларны тургускан. Оларны кил болгаш дүк тырып хаптаар дериг-херексел-биле дерээн. Боктуг-даа дүктү ол пунктуларга дужаап болур, элээн чиик өртек-биле хүлээп турар. Дүк хүлээп алырын организастаарынга тус чер эрге-чагыргалары идепкейлиг киржир хүлээлгелиг.

Кызылга туттунар дүк болбаазырадыр фабриканы келир 2023 чылда хой кыргылдазы эгелээриниң мурнуу чарыында ажыглалга киирер деп турары-биле холбаштыр 250 тонна дүктү курлавырлаар ужурлуг. Инвестор боду 400 тонна дүктү чыыптар мен деп турар. Ооң чамдыызын Владимир областа фабрикаже апаар. Республиканың иштинден дүк хүлээп алырының 183 тонназын инвестор акшаландырган.

Дүк болбаазырадыр фабриканың Кызылга туттунары Тывага дүк бүдүрериниң хемчээлин улгаттырар, дүк рыногун республикага тургузарынга идиглиг болур.

/ Шаңгыр-оол МОҢГУШ.