Тайгалар кырында келир кыштың баштайгы хары чаапкан. Алдын күстүң сөөлгү хүннеринде хову-шөлдеринде мал чеминиң белеткели барык доозулган, тарааның дүжүдүн чидириг чокка ажаап алыр ажыл улам шапкынчаан.
Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының сөөлгү медээлери ёзугаар алырга, тараа шөлдеринде дүжүттүң барык чартыын ажаап алган. Ниитизи-биле 9 муң тонна тараа дүжүдүн шаңнарда аппарып дүжүрген. 25 муң тонна хире картофельди, 5 тонна чыгыы ногаа аймаан ажаап алган. Дүжүттүң шуптузун октябрь айның сөөлгү хүннеринге чедир ажаап алыр дээш, көдээниң ишчилери кызымак ажылдап турар.
Күс чүгле шудургу ажыл-иштиң үези эвес, чаагай дүжүттү хайырлаан Ие черге кижилер чалбарып, аңаа өөрүп четтиргенин илередип, көдээниң чурттакчы чону “Алдын күстүң сөңү” дүжүт байырлалдарын эрттирип турарлар. Суму, суур бүрүзүнге дүжүт байырлалы бир янзы онзагай. Бии-Хем кожууннуң Хадың сумунуң девискээри — картофель ораны. Аңаа тарып өстүрген картофель дыка дүжүткүр боор. Хадыңның чону картофельдиң бедик дүжүдүн чылдың-на ажаап ап келген. Ынчангаш күзүн Картофель байырлалын эрттирери чаагай чаңчыл апарган. Бо байырлалдың бир чаңчылы – эң улуг картофельди шилип алыры. 2023 чылда Хадың сумунуң чурттакчызы Эдуард Ойбаевич Байкара эң улуг, 1 кг 467 грамм деңзилиг картофельди тарып өстүргеш, идер-терге-биле шаңнаткан.
Улуг-Хем кожууннуң хоочуннар чөвүлелдери «Алдын күстүң сөңү» деп делгелге-ярмарканы Хайыракан суурнуң көдээ Культура бажыңынга организастап эрттирген. Аңаа кожууннуң сумуларындан хөй хоочун ногаажылар идепкейлиг киришкен.
Шагаан-Арыгның «Сорунза» клубтуң кежигүннери янзы-бүрү ногаа аймаандан кылган аъш-чемин делгеп салганнар.
Көк-Чыраа арбанының эрес-кежээ хоочуну Мария Дамчай чыггаш, кургадып алган эм оъттарын кандыг аарыглардан эмненип ижерин тайылбырлап көргүскен. Ногаа болгаш кат аймаан тарып өстүрер талазы-биле боттарының арга-дуржулгазы-биле хоочуннар аразында солушканнар. Ногаажыларның ыр-шоору, танцы-самы делгелге-ярмаркага чаңгыланып, дүжүт байырлалын каастаан.
Күстү агаар-бойдустуң дөрт эргилдезиниң эң чаражы деп шүлүкчүлерниң алгап мактааны-даа анаа эвес. Тываның кончуг чараш булуңнарының бирээзи Каа-Хем кожуунга күстүң өңү — алдын-сарала. Ону алгаан ырлар, шүлүктер Сарыг-Сеп суурга эрткен Дүжүт байырлалынга чаңгыланып турган. Уран чүүлдүң "Октаргай" ансамбли, улустуң аас чогаалының "Туралык" бөлүү, Дерзиг-Аксы суурнуң хоочуннарының ыры ансамбли дээш өске-даа чогаадыкчы коллективтер күстүң чараш-каазын, дүжүттүң чаагайын мактап ырлааннар. Бүрен-Хем, Суг-Бажы, Бүрен-Аксы болгаш Дерзиг-Аксы сумуларның ногаажылары боттарының ажаап алганы ногаа аймаандан кылган аъш-чеми-биле Дүжүт байырлалының киржикчилерин шуптузун тоттур чемгерген.
Кызылга болуп эрткен «Тараа дою» этнофестивальга чиңге-тараадан аъш-чемни канчаар кылып алырының улусчу аргаларын херек кырында көргүскени дыка солун-даа, кончуг ажыктыг-даа болган. “Чиңге-тараадан чем кылырының эң эки мастер-клазы” деп номинацияга Чаа-Хөл кожууннуң Булуң-Терек суурнуң Николай Танзын аттыг көдээ Культура бажыңының “Хээлер” клувунуң кежигүннери шылгараан. Ол ындыг болур-даа ужурлуг! Күчүлүг Улуг-Хем биле шапкын Хемчиктиң каттышкан белдириниң чоок- кавы девискээри Тываның эң чавыс чери. Ооң агаар-бойдузу чиңге-тараа тарып өстүреринге дыка таарымчалыг. Ону эртемниң шинчилелдери бадыткаан.
2022 чылда кааңнаашкынның уржуунда республикага дүжүт хирелиг, а 2023 чылда дүжүт багай эвес болган. Ынчангаш Тываның чону Төрээн черинге, ооң агаар-бойдузунга чаагай дүжүт дээш чалбарып, байырлап турары бо.
АЛДЫН КҮСТҮҢ СӨҢҮ
“Таңды кежиин чааскаан четтирбес – арат чону-биле үлежир” деп тыва улустуң үлегер чугаазы бар. Чиге-ле сөглээн. Республиканың тараажылары, ногаажылары шудургу ажылы-биле тарып өстүрүп, ажаап алган дүжүдүн арат чону-биле үлежип турарлар.
Бо чылында дүжүдүнүң бир чамдыызын олар Украинада тускай шериг операцияда киржип турар чаңгыс чер чурттугларывыс оолдарның өг-бүлелеринге алдын күстүң сөңү кылдыр берген. Чөөн-Хемчик кожуунда тараажы арат Чакар Доңгак ачы-буян чедирип чорууру-биле чонга билдингир. Ачы-буян марафоннарының болгаш акцияларының удаа-дараа киржикчизи. Тускай шериг операцияда киржип турар чаңгыс чер чурттугларывыс оолдарның өг-бүлелеринге дуза кылдыр 25 дүрүг сигенни, 3 тонна суланы алдын күстүң сөңү кылдыр берген. “Дайынчы албан-хүлээлгезин күүседип турар бистиң оолдарывыска болгаш оларның өг-бүлелеринге, ажы-төлүнге чүү хире бергезин билир мен” — деп, Чакар Маадыр-оолович чугаалаан.
Улуг-Хем кожуунда Радмир Сат тарып өстүрген картофелиниң дүжүдүн ажаап алгаш, ооң чамдыызын Кызылдың мэриязынга аппарып берген. Радмир шак ынчалдыр ТШО-да дайынчы оолдарның 44 өг-бүлелеринге дузалашкан.
“Идегелдиң чери” (“Земля надежды”) көдээ кооператив база тарып өстүрген картофелиниң дүжүдүн Таңды кожууннуң чурттакчыларының болгаш аңгы-аңгы коллективтерниң, студентилерниң дузазы-биле ажаап дооскаш, ооң чамдыызын ТШО-да киржип турар, дайынчы хөделиишкиннер үезинде аар балыглаткан оолдарның өг-бүлелеринге дузаламчы кылдыр берген.
Алена Александровнаның бодунуң ийи оглу тускай шериг операцияның киржикчилери болгаш, ооң эш-өөрүнүң өг-бүлелеринге чүү хире бергезин, оларга дузалажырының эргежок чугулазын ие кижи эки билир деп “Идегелдиң чери” көдээ кооперативтиң удуртукчузунуң дугайында ооң чаңгыс чер чурттуглары социал четкилерге бижээн. А ол дээрге ава кижиниң тура-соруктуунга, ачы-буянныынга дыка бедик үнелел-дир.
Ажаап өстүрген дүжүдүн алдын күстүң сөңү кылдыр чонунга ачы-буянга үлеп берип турар кижилерниң ажыл-үүлези бүдүнгүр-ле болзун!
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны социал четкилерден хоолгалаан.
“Шын” №79 2023 чылдың октябрь 18
