Россия Федерациязының хамаатылары амыдыралга боттары башкарлыр ажыл-агыйжы турушту ээлеп, амы-хууда ажыл-херээн ажыдып, амыдырал-чуртталгазының байдалын экижидип алырынче угланган «Демография» национал төлевилелдиң сорулгаларынга дүүштүр ажылдап кылган социал керээниң ужур-дузазын чурттакчы чон улам-на ханызы-биле медереп биле берген. Сайгарлыкчы угаан-сегээнниг кижилер российжи хамаатыларга күрүнениң социал керээ хевирлиг деткимчезин ажыглап, боттары хууда башкарлып, кайы-бир бүдүрүлгениң ээзи «даайынга» орулга ажылдап бээринден адырлып, боттарының амы-хууда ажыл-херээн ажыдып турарлар.
2024 чылда бистиң республикада 1250 кижи социал керээ программага киржип, боттарының хууда ажыл-херээн ажытканын Тываның Баштыңы демдеглээн. «Оларның хөй кезии боттарының хууда ажыл-агыйын чедиишкинниг хөгжүдүп турары өөрүнчүг» — деп, Владислав Ховалыг чугаалаан.
Чаа-Хөл кожууннуң төвү Чаа-Хөл суурда столга ойнаар оюннар клуву бар. Ону Далай Хөвеңмей ажыткан. Ойнаарынга херек чүүлдерлиг бир столду 2018 чылда салып алган. Ол столга кандыг оюннарны канчаар ойнаарын кижилерге сонуургадып көргүзерге, оларны ойнаар күзелдиглер чыылза-чыылза, бүдүн бөлүк болу берген. Столга ойнаар оюннар угаан-медерелди сайзырадырынга салдарлыг, хостүг үени ажыктыг эрттирериниң болгаш дыштанырының аргазы деп биле берген кижилер чыглып, доктаамал ойнап турар апарганнар. Далай Хөвеңмей акша-көпеекти чыып, столдарга ойнаар оюннарның 60 хевирин садып ап, чоорту клубту тургускан. Чонну ажылга хаара тудар төп-биле социал керээни чаргаш, ооң акшазы-биле оюннарның хевирлерин 100 чедирген. Столдарга ойнаар оюннар клуву тус черниң чонунга дыштанылганың өртектиг ачы-дузазын чедирип, сайгарлыкчы чорукту чүгле ажыл-агыйжы чорукка эвес, а амыдырал-чуртталганың кайы-даа талазынга боттандырып болурун херек кырында көргүскен.
Кайы-бир бүдүрүлгеге азы албан черинге ажылдап тургаш, аңаа билип алган чүүлдерин, чедип алган арга-дуржулгазын бодунуң хууда ажыл-херээн тургузарынга ажыглаан аныяктар база бар. Аржаана Момбулдайның эртем-билии программист, хууда сайгарлыкчының бүдүрүлгезинге ажылдап турган. Бодунуң хууда сайгарлыкчы чоруун ажыдып болурунга арга-дуржулгазы чедер апаарга, социал керээни чаргаш, ооң деткимче акшазы-биле фотоаппарат, видеокамера, квадрокоптер дээш ажылдаарынга херек өске-даа дериг-херекселдерни садып алгаш, фотовидеостудияны ажыткан. Куда-дой, төрүттүнген хүннер байырлалдары тырттырары, телефоннардан чуруктар парлаары дээш аныяк сайгарлыкчының чурттакчы чонга чедирип турар ачы-дузазы янзы-бүрү.
Чодураа Сундуй школачы чылдарында-ла эштериниң бажының дүгүн таарып, чараштыр аайлап берип чораан. Ооң ындыг хандыкшылы сөөлүнде кээп парикмахер мергежил чедип алырынга база салдарлыг болган. Социал керээ программаның профессионал өөредилге болгаш хууда сайгарлыкчы херээн ажыдар угланыышкыннарны Чодураа ажыглаан. Ол социал керээзи-биле өөредилге курузунга кирип, парикмахер мергежилге өөренип алган. Бодун боду ажыл-биле хандырар эрге-байдал-биле ийи чыл хире бажыңынга ажылдаан. Социал керээ деткимчези алырының шилилгезинге киришкеш, аңаа тиилээш, соцкерээ акшазы-биле ажылдаарынга херек шупту дериг-херекселди саткаш, парикмахерскаяны ажыдып алган. Чүгле парикмахер ажылы-биле Чодураа кызыгаарлаттынмайн, ажылынга чогаадыкчы шинчини киирген, «Локон с нуля» деп бодунуң автор курузун ажыткан.
Ажыл-иш, амыдырал аныяктарны амы-хууда ажыл-херекти ажыдарынга ала-чайгаар чедире бээр таварылгалар база бар. Аян Шыырап Чаа-Хөл кожууннуң организацияларының бирээзинге системниг администратор болуп ажылдап чораан. Ооң эртем-билии, ажылы нарын компьютер техниказы-биле харылзаалыг болгаш, хостуг үезинде төрелдериниң, эш-өөрүнүң компьютерлерин, телефоннарын септеп берип турган. Чүгле олар эвес, компьютерлерин, телефоннарын септеп бээрин дилээн өске-даа кижилер көвүдей бээрге, бодунуң ажыл-херээн ажыдар байдал Аянга чайгаар-ла тургустуна берген. Нарын техника септелгезиниң мастерскаязын ажыдар дээш, Аян социал керээни чаргаш, ооң акшазы-биле мастерскаязынга чугула херек дериг-херекселди садып алган.
Айдыс Самдаракты база амыдырал сайгарлыкчы чорукка «чедип эккелген» деп болур. Өг-бүлези-биле Санкт-Петербург хоорайга чурттап чорааш, Айдыс тудуг материалдарының садыынга ажылдап турган. Садыгга ажылдан хостуг үезинде тудугжу эштери-биле кады бажыңнар, квартиралар септелгезинге ажылдап, амгы үениң септелге ажылдарын кылырынга өөренип алган. Тудуг, септелге ажылдарынга арга-дуржулгазы аныяк оолга боду хууда ажылдаар арганы бээрге, Шолбаана биле Айдыс Тываже чанып кээр деп шиитпирлээннер. Үш ажы-төлдүг апарган аныяк өг-бүлеге төрээн чуртунга, төрелдериниң аразынга чурттап, ажылдаары черле таарымчалыг.
Улуг хоорайларда-даа, бичии суурларда-даа кижилер боттарының оран-савазын чараш, чурттаарынга эптиг кылдыр кылып алыксаар. Ону Санкт-Петербургка-даа, Кызылга-даа, Тываның суурларынга-даа көрген болгаш, Айдыс бодунуң хууда ажыл-херээн Чаа-Хөлге ажыдып алыр деп шиитпирлээн. Ону эгелээринге баштайгы капитал херек, ынчангаш бизнес-планны ажылдап кылгаш, социал керээ программаның шилилгезинге киржиринге херек документилерни четчелээш, комиссияга кииргеш, социал керээ деткимчезиниң акшазы-биле бажыңнарның, квартираларның иштики септелгезин кылырынга херек дериг-херекселдерни садып алган.
Чаа-Хөл суурнуң чурттакчыларының, эң ылаңгыя аныяктарның аразында бажыңнарын болгаш квартираларын амгы үениң хевиринге дүүштүр септедип алыксаар кижилер бар болган. Айдыс Самдарак оларның чурттап олурар оран-савазын эки шынарлыг болгаш аянныг кылдыр септеп каанынга дыка таарзынганнар. Шак ынчаар аныяк сайгарлыкчының ажыл-херээ чоорту шуудаан.
Айдыс Самдарак тускай шериг операцияның киржикчизи. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Айдыска ужурашкаш, өг-бүлезинге аас-кежикти, ажыл-херектеринге чедиишкиннерни күзээн.
Социал керээ программаның деткимчези-биле хууда ажыл-херээн эгелеп алган кижилер Чаа-Хөл кожуунда чылдан чылче көвүдеп турар. Чижээлээрге, Орлан Сарым-оол шиномонтаж. Евгения Чымба репетитор төвү ажыткан. Хөй ажы-төлдүг ава Шеңне Бүрүней социал керээ акшазы-биле инектер садып алгаш, оларның баш санын өстүрүп, сүдүн чонга садып, орулгалыг хууда дузалал ажыл-агыйлыг апарган. Чүък сөөртүлгези чорудар, демир каңнаар ажылдар кылыр, спортчу тренажёрлар өрээли ажыдар база өске-даа хууда ажыл-херектиг сайгарлыкчылар 2024 чылда немежир.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту интернет четкизинден алган.
«Шын» №79 2024 чылдың октябрь 16