ДАГ ЭЗИРИ.

Ачамның чорта берген дүнезинден бээр мугур бир чыл болду. Ол дүн-биле тыныжы билдинип келген бо частың дээвиирлерден хүн чылыынга шурашкылаан дамдыларны чаржадыпкан дүнү ийистер ышкаш сагындырып тур. Дээрде чедишкен ай-даа, ончалаттынмас сылдыстар-даа ол-ла олчаан. Бо-ла бүгүнү даң адар чоокта бажыңымдан үнүп келген, айның чырык херелин шугланып алган делгем шынаа ындында ак бөрттүг сынче көрүп алган бодап тур мен.
Канчангаш-ла чиге соңгу чүкче, Улуг-Кара-Сугже, бистиң кыштап чораан сынывысче эргиле берген болдум. Ооң кырында «эзимниң таңныылы мен» дээнзиг, тергиин чырык шолбан чайырланып туру. Ийе, мээң чашкы шаамның элээн каш чылдары Улуг-Кара-Суг-биле холбаалыг. Ынчангаш ону дүште-түлде-даа чүве ышкаш, ынчалза-даа ачамның шала шириин болгаш чоргаар шырайы, ооң меңээ чагып чораан чагыглары чүрээмни өйүп келди. Ону мен ам шыгжап алгаш чоруп шыдавас ышкаш апардым. Бодум база-ла ада апарган кижи, ажы-төлү өгбезиниң дугайын каксы-даа бол, билип алзыннар дээш, ак саазынга допчу демдеглелди шокарлап каарын күзей бердим.

Аалывыстың кедээзинде кызылгыр өңнүг чалым хаяларның кырынга кыш санында-ла улуг ала эзир шүүргедеп кыштаар чүве. Ооң турлаа ол-ла турду ыйнаан. Тыпкан чемижин чыыр уязы ол бизең хаяларның бирээзинге туттунган турганы чугаажок.

Шала часкаар апарган. Дээр чүдерээш, кезек кодан-майыктап чоруй, сын кырынга сырылган аар булуттарны, үзе-чаза сывырган чүве дег, дүвүрээзинниг часкы шуурган үрүп эгеледи. Узун дыттарның баштары, аразында менди солушкан чүве дег, эглиңнешкен, мурнуу чүкче чүткээн турлар.

«Даг эзири мындыг шуурганга доңмас ирги бе?» дээн бодал хенертен бажымга кире хонуп келди. Кызылгыр өңнүг чалымнарже көре бээримге, чүве-даа көзүлбес, чүгле бурулаан ак дүвү сын кырын куду союп бар чоруур болду. Бөлүк хар дүвү арлы хона бээрге, ала эзир дөө-ле кылыйтып үндү. Мырыңай-ла шуурганга удур дивес силер бе.

— Эзирни! Эзирни! Шуурганга удур ужуп чор! Көрүңер даан! Дидимин! — деп алгырып тур мен.

— Кайы, кайы? — деп чоруй, өгден ачам морзук кежи бөскелиг быстанныг боозун тудуп алган үне халып келди.

— Дуу, сын кырында! Хаяларже көр даан — деп алгырдым.

— Мен элик деп дыңнадым, эзир ышкажыл — дээш, ачам өгже киреринче далашпайн, олче кайгап тур оң.

Мээң эрезим улам хайнып:

— Эзир шуургандан кортпас бе, ачай? — дидим.

— Бо эрес эзир-дир. Бак эзир болза, кортпас харыы кайда боор. Эки эзир эңгимениң бедиин тевер болгай, а бак эзир ооң тепкен чүвезин дойлаар, сартык манаарынга өй — дээш, ачам менче ээлдээ кончуг көргеш: — Ол дугайын тоолдарда-даа, дептерлерде-даа бижип каан болдур ийин, өзүп келгеш, таныжа бээр сен — депкеш, өгже кире берди.
Шуурган намдаар туржук, улам дендеп, өөвүстүң ханаларын безин шыгырады силгип эгеледи. Арга-эзим чүгле коолаар чүве.

Өгге кирип кээримге,

— Идииң ужул, ораашкыннарың өл боор, кургадып ал. Дыштанылгаң дооступ турар болгай, даарта шуурган аязы берзе, ачаң чедирип каар, кызып өөренир сен — дээш, авам аякта хөөдүп каан чиңге-тараа тутсуп берди.

— Ачай, бооң берем. Ол эзирни даялап каайн, мээң күжүгенниг какпаларымны канчаар теп аппарып туржук, энир чылын дузакка туттунган койгунумну база сыырыпты — дидим.

— Эки эзир какпалыг күжүген, дузакка кирген койгун дойлавас чоор. Сары дээн ышкаш куштар белен чем хайып чоруурлар. Экер-эрес эзирниң кашпагай, соруккур, шыдамыын кижилер безин дөзексээрлер. Черле ынчаш, аңчы кижи караанга көзүлген-не аңны өлүрбес, таңды кежиин хумагалаар чоор. Харын эзир дугайында кандыг ырыларны билир сен? Сактып ап чор. Ол сеңээ херек апаар — деп, ачам чоргаарал-биле чугаалай-дыр.

«Шынап-ла, эзир дугайында кандыг ырыларны билир кижи боор мен? Омаа-хоң эвес-ле» деп иштимде боданып олурумда, хенертен мындыг одуруглар ужугуп келдилер. Ону эрткен чайын, бир эр ырлап чорда, доктаадып алган мен:

«Эр-ле чаңгыс болур дооста,
Эзир куш дег болурумгай.
Эңмек хая баарынга
Уя туткан болурумгай».

А бодумнуң ынак болгаш билирим одуруглар ооң соондан ужугуп келдилер:

«Казылганныг кара хая
Кадыр болгаш бедик болду.
Айыраңнаан өшкү, хойлар
Аландыда оъттап чорлар».

Бо одуругларны чогааткан кижини ынчан кайын билир ийик мен. Ынчалза-даа одуруг бүрүзү-ле меңээ эргим, карактарымга көстүп кээр турган. Оларны акым болур бир кижиниң чугаалап бергенинден доктаадып алган мен.

Ындыг-мындыг ырыны, шүлүктү билир мен дептер дээш, ызырты-ла чөгендим. Чүге дээрге оон өске курлавырым бар эвес. Дептерлерни сыылады номчуптар апаргаш, ыры, шүлүктерден эңдере доктаадып алгаш, чайын ачам-биле аңнап чорааш, кежээ одаг чанынга таптыг номчуп бээрин шиитпирлеп алдым.

Өг ишти ыржым. Чүгле даштын дүвүлүг часкы шуурган улувушаан. Авам болгаш кыс дуңмаларым кады өөвүс — үндезин кырган-ачам сугда барганнар. Ачам боо огу кудуп орган. Үш харлыг оол дуңмам Адар-оол дөр бажында дүште чок удуп чыткан чүве.

Бо-ла бүгү чүүлдер мээң карактарымга ам безин хевээр көстүп туру. Кижиниң мага-бодундан чарылбас, ооң кандыг-бир кезекчигежи апарган кижи-биле кады чурттап чоруур сактыышкыннар кайы хөй болганда, амыдырал база солун-дур ийин.

Амыдыралдың узун болгаш нарын оруктарын эрткен эргим ачамны сактып ора, мындыг түңнелге келгеш, база катап дашкаар үнүп келдим.
Улуг-Кара-Сугнуң кырында чидиг шолбан улам өң кире берген ышкаш болду. Сактырымга, шуурганга удур кылыйтыптар ала эзирниң чүрээ шолбан болуп хуула бергензиг-даа, оон-даа чоокшуладыр бодаарымга, амыдыралдың узун оруун эрткен ачамның изиг чүрээ өскен-төрээн черин каап чадап, чидиг өңнүг шолбан апарган хып турганзыг-даа...

Даң адып келген. Хүн удавас бүгү амылыг өртемчейни куспактаптар. Эртенгиниң мендизи-биле, эргим кижилер!

Моңгуш ДОРЖУ,
ССРЭ-ниң чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.