1970-1980 чылдарда майның башкы байырлалы, ооң соонда совет Парлалга хүнү, радио болгаш харылзаа ажылдакчыларының хүнү база Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң хүнүн демдеглеп турган байырлалдар майның башкы он хонуунда улажы бээр. 1984 чылда Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл болгаш Өвүр районнарның «Ленинчи орук» солунга корреспондент кылдыр ажылдап эгелээнимде, редакцияга дагдыныкчыларым солуннуң кол редактору Биче-оол Арбас-Сатович Донгак, харыысалгалыг секретарь Василий Кечилович Очур-оол, көдээ ажыл-агый килдизиниң эргелекчизи Монгуш Дойнаевич Севен, партия болгаш агитация килдизиниң эргелекчизи чогаалчы Монгуш Борбак-оолович Көжелдей, Сүт-Хөлдүң Суг-Аксындан корреспондент, фотокорреспондент Куулар Шаңгыр-оол Маспыкович ажылдап турганнар.
— «Чадаана чугаалап тур! Чадаана чугаалап тур! Тус черниң шагы-биле кежээкиниң 19 шак-тыр. Чадаананың радиобелдириниң белеткээни сөөлгү медээлерин радио дамчыштыр дамчыдар-дыр» деп чарлал ынчан Чадаананың харылзаа белдиринден, амгы Монгуш Буян-Бадыргы аттыг музейниң бажыңындан чаңгыланып үнер.
Ак, кара өңнүг телевизорлар чеден чылдар ортан үези, сезен чылдар эгезинде каш санныг бажыңнарга турган. Ынчан чүгле радио нептереңгей турганы-биле Чадаананың радиобелдириниң эргелекчизи Монгуш Сундуевич Дугуржап микрофонга чарлапкаш, хоорайның, кожууннуң ажыл-амыдыралындан кыска медээлерни он беш минута дургузунда номчуп, дамчыдып бээр турган.
Чөөн-Хемчик районнуң комсомол комитединиң путёвказы-биле «Ленинчи орук» солунга ажылдап эгелээн аныяк ажылдакчы болгаш редакцияда улуг назылыг дагдыныкчыларымның даалгазындан аңгыда, Монгуш Сундуевичиниң дамчыдылгаларынга кыска медээлер белеткежир, дамчыдылгага киржип турар апарган мен. Сүт-Хөлдүң Алдан-Маадырдан, Үстүү, Алдыы Ишкиннерде хойжу турлаглардан, Хөндергей өрү чайлагларда бистиң районнуң болгаш Сүт-Хөлдүң сүт-бараан фермаларындан Чадаананың саржаг заводундан сүт сөөртүп чоруп турар машиналарга олурупкаш, репортаж, чурумалдар, мурнакчы ажылчыннарның портрет, овур-хевирин көргүскен солун материалдарны бижип, белеткеп алгаш, баштай-ла чаңгыс өрээлде кады ажылдап турарым Монгуш Дойнааевич Севенге көргүзер мен. Ынчан солун неделяда үш катап үнер, типографиязы база коллективтиң бодунда, амгы Чадаананың «Шахтёр» Культура бажыңынга азы чоокта чаа эде адааны — хоорайның чаагай чаңчылдар болгаш хостуг үе төвү апарган, амгы үеде культура сайзырадыр төптүң бажыңынга турганындан материалдар дүрген негеттинип турганы ол. Монгуш Сундуевич-биле кады кежээки үеде белеткеп турган дамчыдылгаларга көдээ ажыл-агый темаларынга, культура ажылындан дыңнадыглар, спортчу медээлерни дамчыдып турган. Чамдык таварылгаларда Тываның күрүнениң телерадиокомитединиң радиога эрттирип турган «Шагар-Ары» деп шоодуглуг дамчыдылгазынга дөмейлештир шоодуглуг, шүгүмчүлелдиг «Улусчу контроль» деп рубрикага дамчыдылгалар эрттирер бис. Ол дээрге Чадаананың пассажирлер АТБ-зиниң чон аргыштырылгазын шүгүмчүлээн материалы болгаш Теве-Хаяда «Тыва» совхозтуң машина-трактор мастерскаязының девискээринде хөй үрелген автомашиналар болгаш тракторларны чыып каанын шүгүмчүлээш, МТМ эргелекчизиниң, инженерлерниң болгаш ында ажылдап турарларның четпес ажылының дугайында чуруктуг материал чүве. Инженери ынчан чуруктар тырттырып турумда, чүктеп алган чораан «Зенит ТТЛ» фотоаппарадымны былаажып, ушта тыртып, плёнкаларымны чырыкка көргүзүп кааптарын оралдажып турган. Удурланып, бербейн барган мен. Түңнелинде «Ленинчи орук» солунга шүгүмчүлелдиг материал үнген. Чадаананың радиобелдириниң дамчыдылгазынга дамчыткан. Ынчан Чөөн-Хемчик кожууннуң улусчу контроль комитединиң даргазы Хожур-оол Эрелчинович Монгуш ажылдап турган. Кол редактор Биче-оол Арбас-Сатович Донгак, солуннуң харыысалгалыг секретары Василий Кечилович Очур-оол болгаш көдээ ажыл-агый килдизиниң эргелекчизи Монгуш Дойнааевич Севенден бир дугаар макталды алган мен.
1988 чылдан тура «Шын» солуннуң спорт болгаш информация килдизи, ооң соонда көдээ ажыл-агый килдизинге корреспондент кылдыр ажылдай бергеш, Тыва телерадиокомитеттиң корреспондентилери Анай-оол Дүлүшович Даржаа, Наталья Тимофеевна Гвоздак, Лидия Херлииевна Иргит, Зоя Семис-ооловна Амыр-Донгак болгаш өскелер-биле Тываның ырак-чоок булуңнарында малчын турлаглардан, фермалардан, өөредилге черлеринден каттышкан рейдилерни организастап, радиога, телевидениеге орус, тыва дыл кырында дамчыдылгаларга дамчыдып, «Шын» солунга материалдарны үндүрүп турган бис. Хөй-хөй чылдар дургузунда корреспондент, журналист ажылды кылып чорааш, мынчага чедир чүгле ыраккы Кунгуртугга чедип шыдаваан мен. Бир катап Мөңгүн-Тайгаже сургакчылаар даалга алгаш, дужаалым парладып алган-даа болзумза, ынчан агаарның байдалы-биле самолёт ушпайн барган. Кол редактор Валерий Севилбааевич Шаравии, оралакчы редактор Александр Сотпаевич Дембирел болгаш көдээ ажыл-агый килдизиниң эргелекчизи Седен Кудурукпаевич Хертекке аэропорттан телефон дамчыштыр долгап дыңнадырымга, «Чедип келиңер, дуңмам, редакцияга ажылдаңар. Ажырбас. Тускай корреспондент Александр Хертек медээлерни телефон-биле дамчыдыптар болган» — дигеннер. Дүъш соонга чедир аэропортка ужар самолётту, шагындан соңгаарладып келген рейсти манап олурган болгаш, орукка чоруур сумкамны-даа бажыңга аппарып кагбайн, редакцияга келдим. Даргаларым, дагдыныкчыларым мени көргеш каттыржырга, фотокорреспондент Ондар Дукурович Охемчик баштактанып каан.
Ол хүн СЭКП ТК-ның илеткелдери үнүп турган болгаш, редакция ажылдакчылары, ылаңгыя очулдурукчулар, орайга чедир ажылдааннар. «Шын» солуннуң ынчангы ийи аныяк корреспондентилери Артур Ойняр-оолович Хертек база мен оларның чагыг-сүмези-биле бир демниг чоруп турар бис. Неделяда алды катап үнер улуг солуннуң бир үндүрүлгези эртенгиниң чеди шак четпээнде Кызылдың киоск үгектеринге тараар болгаш ол-ла хүннүң эртенги шактарында республиканың номчукчуларынга автомашина, самолёт болгаш суг хемези-биле почтачыларга чеде бээр турган.
Ынчан та чүге-ле ийик, мени амгы Парлалга бажыңының ийиги каъдында «Шын» солуннуң редакциязындан дөрткү каътта «Тываның аныяктары», «Молодежь Тувы» деп тыва, орус дылда үнүп турган аныяктар солуннарының редакцияларының ажылдакчылары хаара тудуп турган. «Молодежь Тувы» солуннуң кол редактору Юрий Тас-оол, оралакчызы Виталий Кузнецов, «Тываның аныяктарының кол редактору Михаил Дуюнгар, харыысалгалыг секретары Артур Хертектиң, корреспондентилер Иван Херлииниң, Радомир Кууларның, Ая Тюлюштуң, Владимир Ооржактың, Чимисмаа Ондар, сөөлзүредир ажылдап эгелээн Юрий Дарбааның кабинеттеринге кире бергеш, ажыт-чажыт чокка хөөрежип, чугаалажып, шыдыраалаар-даа бис. Ажыл шагы төне бергенде, мырыңай-ла хөөн көдүрлүп, Парлалга бажыңының эң-не адаанда теннис өрээлинге орайга чедир ойнап-ойнап чанар мындыг-даа бис. Амгы Парлалга бажыңының эң-не адаккы каъдында «Деловые мелочи» садыы турган өрээлге «Шын» солуннуң ажылдакчыларының бильярд адар, ак-кара «Изумруд» телевизор салып каан өрээли база турган. Аңаа солуннуң көдээ бижикчилери, аалчылары дээш кымнарны келбес дээрил. Солунга ажылдап турган, ам бистиң аравыста чок Оюн Дармаевич Кодур-оол, эртемден Юрий Лудужапович Аранчын, чурукчу Май-оол Александрович Даржай олар шар адар дээн кийлерин көдүрүп алган каткы-хөглүг хөөрешпишаан, ногаан шывыглыг, сарыг-сарыг шарларлыг столду долгандыр кылаштажып-ла турганзыг. Мооң мурнунда танывас, билбес турганым журналистер, чогаалчылар, шүлүкчүлер, чурукчуларны «Шынның» хоочуннарының дыштанып, хостуг үезинде чардыгып, бильярд адар залындан, өрээлинден хөйү-биле көрүп, билип, танып алган мен.
Бо сактыышкынны бижип тургаш, дараазында чүүлдү онзалап демдеглевейн баар аргам чок. Мынча хөй чылдарның дургузунда чер-черлерге чорааш, бөдүүн ажылчындан эгелээш эмчи, башкылар, даргалар, сайыттарның хөй кезиинге ужураштым. Оларның аажы-чаңы, овурлары бот-боттарынга дөмей эвес. Сыңзыг, адыыргак, хоолургак, мактаныычал, чамдык таварылгаларда, шынын сөглээрге, хорадаачал-даа кижилер тургулаан. Чаңгыс сөс-биле журналист, корреспондент кижиниң ажылы дег онзагай, солун мергежил чок. Баштайгы дагдыныкчыларымдан «Ленинчи орук» солунга кол редактор Биче-оол Арбас-Сатович Донгак, харыысалгалыг секретарь Василий Кечилович Очур-оол, килдизивис эргелекчизи Монгуш Дойнаевич Севен, кады ажылдап чорааным чогаалчы Монгуш Борбак-оолович Көжелдей, чагаа килдизиниң эргелекчизи Зинаида Максимовна Куулар, «Шынның» кол редакторлары Валерий Севилбааевич Шаравии, номчукчуларның таныыр апарганы хоочун дагдыныкчыларым редакторнуң оралакчылары Александр Сотпаевич Дембирел, Күстүгүр Күдерекович Сат, Алексей Хунаевич Аир, Сандро Давааевич Маады, Сарыг-оол Тамба-Сүрүңович Куулар, Экер-оол Түлүшевич Кечил-оол, Анай-оол Түлүшевич Даржаа, Наталья Тимофеевна Гвоздак, Калдар-оол Комбуевич Куулар дээш парлалганың, тыва уран сөстүң тергиин «туурааннары» хоочуннарының арга-сүмези-биле ажылдап чорааным аас-кежиим.
/ Вячеслав МОНГУШ, күш-ажылдың хоочуну, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №43 2025 чылдың ноябрь 6
