Республиканың эр хиндиктиг чону июнь үштүң хүнүнде, Бай-Тайга кожуунда Тываның ыдык дагларының бирээзи — Бай-Тайга даан дагыыр ёзулалды эрттирген.
Ыдыктыг Бай-Тайганы дагыыры бүгү республиканы ыдыктааны-биле дөмей күштүг дээрзин Тываның чурттакчылары бүзүреп турар. Ооң соонда сүзүктүг кижилер боттарының аймак дагылгаларын уламчылаар, ада-өгбелериниң чурттап чораан ыдыктыг черлеринге ёзулалдарны эрттирерлер. Дагылга хей-аъттың киискидикчизи болуп чоруур. А киришкен кижилерге бүдүн чыл чедиишкиннерни оштаар.
Дагылга – кандыг-бир чүдүлгени бойдус-биле харылзаштырган тускай ёзулал. Шажын ёзузун сагып, чер, суг, арга-ыяш, оттуң ээлеринге, ол ышкаш бурганга өргүл кылырының байырлалы. Амгы үеде тыва чон суг, оваа, ыяш дагылгаларын эрттирип турар. Оларның аразында республика чергелиг (Бай-Тайганың дагылгазы), кожуун чергелиг оваа дагылгазы, кандыг-бир төрел-аймактың ыяш, суг (буга бажы дагыыры) азы от дагылгазын эрттирер дээш ылгалдыг болур.
Чер-чурт аайы-биле ыдыктыг ёзулал аңгыланып турар. Ол ышкаш чаартылгалар, өскертилгелер чылдан чылче көвүдеп-ле турар. Бурун шагда өгбелеривис канчалдыр дагылгаларны эрттирип турган деп айтырыгны эртемденнер шинчилээн. Төөгү эртемнериниң кандидады, Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң этнография секторунуң эргелекчизи Светлана Донгак улуг шинчилел ажылын чоруткан. 1980 чылдардан тура тыва чоннуң чаңчылдарын эки билир улуг назылыглар-биле чугаалажып, ёзулалдарны кадагалап арттырган. Ол республиканың эң-не ыраккы булуңнарынче, чедери берге тайга-таңдыларда аалдарже барып, материалдарны чыгган. Светлана Чондан-ооловнаның чоруткан ажылы кандыг-даа эртинеден үнелиг. 2018 чылда үндүрген “Мал ыдыктаар тыва ёзулалдар” деп эртем номунда дагылгаларга хамаарышкан чаңчылдарны допчузу-биле бижээн.
Дагылгалар дугайында Светлана Донгактың тайылбырын сонуургаңар.
Суг бажын дагыыры
Ыяап-ла чылыг үеде эрттирер, мал ыдыктаары-биле харылзаалыг календарьлыг ёзулалдарның эң бир дугаары — суг бажын дагыыры. Кааңдаашкын болдурбазын, тараа-быдаа эки өссүн дээн бодал-биле ону кылыр ужурлуг чораан. Суг бажы дагып турда, ооң чоогунда чурттап турар аалдардан төрел, төрел эвези хамаанчок келир турган. Төрел бөлүк азы өг-бүле хууда чылдагааннар-биле суг бажын база дагып чораан. Монгуш Борахович Кенин-Лопсанның бижип турары-биле, суг бажын, бирээде— уруг-дарыг сылданы бээрге, ийиде — чылдың дагыыр суг бажы, үште — байыыр күзелдиг кижи, дөртте — хан төрел ызыгуурун үспес дээнде, беште — суг ээзинден өршээл дилээрде дагыыр чораан. Ынчангаш суг бажын чайын-даа, күзүн-даа дагып болур.
Суг бажын дагыырда (ак, көк чүзүннүг буганы азы бир-ле онзагай им-демдектиг ак хойну) лама азы хам кижиниң баш удур чугаалап кааны-биле белеткеп алыр.
Суг бажынга ак чемни: сүт, быштак, ааржы, курут, саржагны делгеп, салып алыр, суг ээзинге эът аймаан өргүүрү хоруглуг турган. Ёзулал эрттирер хүнде кижилер арыг-силиг, чараш кеттингеш, аъш-чеминиң дээжизин белеткеп алырлар. Суг бажының чоогунга шупту олуруп алыр. Лама ном номчаан азы хам ёзулал эрттирген соонда, ыдыктаар дээн малын артыжааш, думчуундан эгелээш, кудуруунга чедир артыш сывын туткаш, аржаан-биле ооргазын болгаш ийи быктын дургаар чуп, аштап каар. Ооң соонда думчуун, мыйыстарын, дуюгларын саржаг-биле чаап, артыжап, мойнунга чаламалар азып каар. Коданынче салырының мурнунда, ону дөрт чүкче тейледир турган. Оон бээр ол суг ээзиниң малы болур, ынчангаш аңаа дээп болбас. Ол дугайында Светлана Донгак номунда бижээн. Дагып каан суг бажының чоогундан өл ыяш кеспес, ол кавыга өглер безин хонмас чораан. Дагып каан суг бажынга оъттап чораан малды хоюзуп болбас, оорлап болбас дижир. Ол ышкаш чоогундан балыктавас, аңнап болбас сүзүктүг. Бистиң өгбелеривис ынаар уруг-дарыг чоокшулатпас. Дагып каан суг бажының чоогунга алгырып болбас, суг ээзи килеңней бээр дижир. Ооң чоогунга дириг амытанның тынын үзүп болбас. Ол ышкаш Оваа дагыырын “Мал ыдыктаар тыва ёзулалдар” номунда база допчузу-биле тайылбырлап каан.
Оваа дагыыры
Оваа дагыыры дээрге тус черниң бир-ле онзагай даг, тайга азы чер ээзинче көрүнген ёзулалы турган.
Овааны кылыры ийи кол хевирлиг. Бир чамдык овааны даштарны чаңгыс черге оваалай салып тургаш кылыр, бо дээрге эң-не бурунгу хевири. Бир чамдык овааны чиңге-чиңге ыяштарны одура кескилээш, чадыр хевирлиг кылдыр оваалай тудар, бо болза арай сөөлзүредир тывылган хевири. Овааларны тургузуп каарының кол чылдагааны – янзы-бүрү бурганнар, даг, тайга, чер ээлери ол бүгүнү кичээнгейге алзын дээш тургузар.
Чадыр хевирлиг овааны улуг эвес тей кырынга, даг эдээнге азы оргу-даа черге тургузуп каар. Каяа тургузарын шажын кижизи айтып бээр. Чадыр оваазы бурун шагдан бээр бир төрел бөлүктүң девискээрин айыткан тускай демдек. Ынчангаш Ондарлар, Ооржактар, Кууларлар, Сояннар оваазы дээн ышкаш аттарлыг турган.
Овааны тургузарының бетинде, баштай оңгар казып алгаш, ооң иштинге “тос эртинени” шыгжаар: алдын, мөңгүн, чес, демир, каң, агы, каңгы, чиңге-тараа, дыт картын хамаарыштырып турар. Чер-черде “тос эртине” база өскерлип турган, ындыг-даа болза алдын, мөңгүн, демир, чес ыяап-ла кирер ужурлуг. Артканнарынга тус черде бар, чижээ, үнүш аймаа дээн ышкаш өске-даа чүүлдерни шыгжап каар чораан. Ооң утказы чүдел дизе, ол черде бар эртинелер (оът-сиген) кажан-даа эвээжевес кылдыр дилеп турганы.
“Тос эртинени” шыгжаан соонда , овааның хини деп адаар шет ыяшты кадап тургузар. Чадырның бодун тал азы чиңге шеттерден кылыр. Овааның эжиин чер-чурт аайы-биле чөөн азы мурнуу чүкче көрүндүр салыр турган. Бурунгу түрк чаңчыл-биле тываларның хөй кезии хүн үнер азы чөөн чүкче көрүндүр, а мурнуу Тываның чону моол ёзу-биле мурнуу чүкче көрүндүр салыр чораан. Оваа хининиң чанынга улуг эвес хемчээлдиг ширээни тургускаш, ооң кырынга бир бурганның овур-хевирин азы чуруун тургузуп каар, мурнунга янзы-бүрү чем дээжизин делгээр.
Оваа дагыырының кол кезээ – аът ыдыктаары чораан, ындыг-даа болза ооң-биле кады аът чарыштырар, мөгелер салыр, ча адар. Ыраажы-хөөмейжилер база бараалгаар турган, ынчангаш чоннуң манаары, хөй кижи киржикчилиг онзагай, каас байырлал турган. Ноян, дүжүметтер, шажын-чүдүлге кижилери, бөдүүн араттар шупту киржир.
Оваа дагыыр бетинде кайы суму азы төрел бөлүк, кандыг аъш-чемни харыылаарын дагзып каар. Эъттиг чемни хорувайн турган, ынчангаш янзы-бүрү аъш-чем элбек болур чылдаагааны ол.
Оваа бедик черге турган болза, херээжен улус ооң кырынче үнүп болбас. Ёзулал эртерин адаанга манап алыр. Чогум дески-даа черге, оваа дагаанда эр, кызының аайы-биле ийи аңгы одуругга чораан.
Эгезинде ыдыктаар дээн малын чыылган чонга чедип, оваа долгандыр кылаштадыр. Оон хөй санныг ламалар ном номчаан соонда, ыдык ёзулалын долузу-биле кылыр: малды артыжаар, аржаан-биле чуур, челинге ак, көк чаламаларны баглаар. Буддизмниң сагыызынынга ыдыктаан болза, аъттың челинге кадакты база баглап каар турган.
Барыын Тывага оваа дагып тура, буга ыдыктап каарын, Каргы хемниң бажынга ооң канчаар эртерин Л.П. Потапов бодунуң номунда мынчаар демдеглээн: “Ыдык буганы чедип эккелгеш, чуггаш, чаламаларын солуп каапкаш, дедир өөрүнче салыптар”.
Даш хевирлиг овааны колдуунда арттар кырынга салыр чораан. Орук ара эрткен кижилер азы көшкен аал, чорук чогунгур болзун дээш, дескинип, чеминиң үстүн чажып, даштар немеп, оваа ортузунга шет ыяшка чаламалар баглаар. Чалама чок болза, аъдының кудуруундан каш дүктү безин чула тырткаш, ол ыяшка баглап каар турган.
От дагыыры
Күзүн, куш чанып турар үеде, от дагыыр турган. От ээзинге кызыл азы калчан сарыг серге ыдыктаар ужурлуг. Тывалар отту бедии-биле хүндүлээнинден “от чаяачы” дээр.
Үстүнде ийи ёзулалдардан от дагыырының ылгалы – ону хууда хевирлиг, чүгле бир өг-бүле азы бир аал эрттирер чораан. Ындыг-даа болза кожазы аалдардан база улус кээп киржир турган. Чаа өгленген аныяктар өөнүң одун чүгле үш чыл болгаш эрттирер, чүге дизе “от ээзи чаш болур”.
Ёзулал өг-бүлеге хамааржыр болганда, ону өг иштинге эрттирер. Чер-чурт болгаш өг-бүлениң аайы-биле аңаа белеткенири база аңгы-аңгы турган. Чамдык улус өг иштинге хендир херип алгаш, аңаа ыяштан чазап каан янзы-бүрү мал хевирлерин, өг иштиниң аяк-савадан эгелээш, аптарага чедир херекселдерин азып алыр чораан.
Ооң соонда ожук орнун хүлден экидир аштап-арыглап алгаш, шевер кылдыр чарып каан ыяштарны каш каът дөрбелчин кылдыр салыптар. Ооң ортузунга далгандан туткан азы ыяштан чазаан, кызыл будук-биле будаан өшкү хевирин тургузуп каар. Аалда кызыл өңнүг серге чок болза, ынчаар кылыр. Бар болза, ынчанмас.
Ёзулал мурнунда хой дөгерип алыр. Өгнүң дөрүнге ыяш кочал салгаш, ооң иштинге хойнуң хайындырбаан, дуюглардан аңгылаваан ээгилиг холун, будун, кургулдайын салып алыр. Чамдык кижилер ынаар малдың боостаазы, өкпе, баарын база каап алыр чораан. Кургулдайны кочалдан халаңайнып турар кылдыр салыр, ол тодуг-догааны ожаар турганы ол. Хойнуң ужазын, төжүн хайындыргаш, ширээге салып каар. Чамдык улус хой ужазынга ыдык ок шанчып каар чораан. Оон ону шыгжап алыр. Ыдык октуң утказы хөй– өг-бүлениң тодуг чурттаарының демдээнден эгелээш, аалды камгалаарынга чедир. Ыдык окту кылдыртып алырда база ажыглаарының бетинде, шажын кижизинге арамайладып алыр.
Ном номчуп азы хамнап турар үеде, олурган кижилер шажын кижизиниң чугаалаан чүүлдерин күүседир турган: ооң айытканы-биле отту кыпсыпкаш, саржаг кудуп, артыш сывын каап, хойнуң төжүн болгаш далгандан туткан азы ыяштан чазап каан өшкү хевирин отче салыптар турган. От ээзинге чем өргүп, ооң мунуп чоруур хөлгези кызыл өшкүнү сунуп турары ол.
От дагыырының база бир кезээ – ол өгнүң оглу азы эр ээзи боду (бичии оол турары күзенчиг) база бир хайындырып каан кургулдайны тудуп алгаш, ожук долгандыр кылаштавышаан, ону чиир турган. Чамдык черлерге үш ожук дажының аайы-биле дөрт катап доктаавышаан, кургулдайны ызырып чиир турган. Отту дескиндир чоруп турда, өгге олурган кижилер йөрээр: “ Оттук-бижектиг уругнуң чаяан-сүлдези мында! Курай-курай!”, “Ине-чүскүктүг уругнуң чаяан-сүлдези мында! Курай-курай!”
Ёзулалдың сөөлгүзү болур кызыл азы калчан сарыг сергени өгже киирип эккелгеш, артыжааш, аржаан-биле чуггаш, мыйызынга, думчуунга, даваннарынга саржаг чаггаш, чаламалар баглааш, отка болгаш дөрт чүкче тейлеткеш, үндүрүптер. Оон бээр ол от ээзиниң мунуп чоруур хөлгези деп санаттынар. Хөлгезин мунуп алгаш, ожук орну арыг бе дээрзин от ээзи дүнениң-не хынап көөр деп көшкүн чоннар бүзүреп чораан.
Өгнүң дөрүнде кочал иштинде хайындырбаан хол, бут, кургулдай үш хонук дургузунда турар ужурлуг, ону “кежик доктаадыры” дээр чораан. Ол үе эртерге, өг-бүле хайындырып чиир. Үш хонуктуң дургузунда от дагып турган өгден аъш-чем үндүрбес ужурлуг чораан.
Дээр дагылгазы
Тываларның өгбелери, ылаңгыя түрктер, шаанда дээрни дагып, аңаа чалбарып чораан. Оларның көрүжү-биле, ховар кижилер дээрден укталган. Ындыг турбуже төөгүнүң аайы-биле тываларның шажын-чүдүлге көрүжү өскерлип турганындан эрткен чүс чылдың эгезинде “Дээр дагыыры” деп дорт адаттынар ёзулал барык читкен. М.Б. Кенин-Лопсанның бижип турары-биле алырга: “Дээр дагыыры кончуг ховар болур... Дээрни дагыыры дээрге хүннү болгаш Октаргайны база дагааны ол....” дээн. Ынчалза-даа кааңнаашкында чаъс дилеп алыры-биле, дээрже көрүнгеш, чалбарып турган. Ындыг-даа болза мал ыдыктавайн чораан. Дээр, оран-делегейже чалбарып чораанының бир херечизи — Чеди-Хаанга ак хойну ыдыктап каарын хамаарыштырып болур.
Монгуш Кенин-Лопсанның «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» деп номунда “Тос дагылга” деп эге бар: дээр, таңды, от, суг бажын, хам ыяш, тел ыяш, оваа, буга бажы болгаш көжээ дагыырының дугайында допчузу-биле бижээн.
Амгы үеде тываларның төрел бөлүктери хөй кезии дагылганы улуг салгалдарның сактыышкыннарынга даянгаш эрттирип турар. Оон аңгыда аңгы-аңгы хамнар база ламаларның эрттирери бот-тускайлаң. Чижээ, Кызылда чурттап чоруур Роза Сааяның аймаа Барыын-Хемчикте чедип алыры берге, кадыр оруктарлыг Чазадыр деп ада-өгбелериниң чурттап чораан черин 2009 чылдан тура дагып эгелээн. Үш чыл улай чаңгыс хам эрттирген, аргыжары берге болгаш хамнар ойталаар азы дагылгаларның изиг үезинде чай чок болур. Кижи бүрүзүнүң эрттирери ылгалдыг. Ындыг айтырыгларга өске-даа төрел аймактар таваржып турар.
Совет үеде шажын-чүдүлгени узуткап турган, ынчангаш хөй-ле ёзулалдар уттундурган. Эртемденнерниң сонуургалын Цэнгэл тываларының дагылгалары оттуруп турар. Олар эрте-бурунгу чаңчылдарының хөй кезиин кадагалап алган. Ындыг-даа болза цэнгэл тываларының аразында ук ёзулалга хамаарыштыр бо-ла чөрүлдээлер тургустунуп келир.
Олча ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктар Буян Ооржактыы, Олча Ондарныы база интернеттен хоолгалаан.
“Шын” № 23 2025 чылдың июнь 19