Кежик 1994 чылдың күзүн октябрь айның беште төрүттүнген. Төрүттүнүп келгеш-ле, холу-буду сарбаңайнып, эмиг дилээр эрес-шоваа оол болган. Кадык-чаагай мандып өскен.
Школага өөренир назы-хары четпээнде-ле, боду үжүктерни номчуп, бижип өөренип алган. Акызы бирги класска өөренип тургаш, онаалга күүседип олургаш, чамдык үжүктерни адап, бижип чадай бээрге, артындан маңнап келгеш, айтып туруп бээр.
Акызы алгыра-ла бээр:
— Авай, бо оглуңну ап алам. Кижи үжүктер өөренирге, шаптыктаар-дыр.
Бирги класска өөренип кирерде, школаның чыскаалынга шүлүк номчуур мен дээш, авазын амыратпайн туруп берген. Школа, башкылар болгаш өөреникчилер дугайында шүлүктү авазы номчуп өөредип каан. Чаа өөредилге чылы эгелээнинге тураскааткан байырлыг чыскаал мурнунга үнгеш, кончуг дидим, сыыладыр номчааш, авазының чанынга туруп алган.
Ортумак болгаш улуг класстарга спортка хандыкшаан. Ылаңгыя бут бөмбүү дээш уйгузун чидириптер. Албан-биле кончуг делегей чергелиг футболчуларның чуруктарын чураан футболканы саттырып алыр. Спорттуң өске-даа хевирлеринге база хандыкшаан. Хостуг хүреш секциязынга кирип алгаш, дыка амыраан.
Кичээл соонда келгеш:
— Мен Сергекти октап алдым. Даарта Омак-биле хүрежир мен. Ону черле октаарын кызыдар мен — дээш, өөренип алган аргаларын акызынга көргүзүп туруп бээр.
Акызы шуут түвексингеш:
— Анаа тур — деп ажына бээрге, ынчан соксаар.
Кызылдың беш дугаар гимназиязының күш-культура башкызы Кежикке дыка ынак, класс хуралдарынга ону бо-ла мактаар, үлегер кылдыр чугаалаар.
Кызылдың сес дугаар школазын дооскаш, иштики херектер ажылдакчызы шагдаа болуксаар бодунуң күзелин илереткен. Ынчалза-даа амыдырал аайы-биле ол күзели арай боттанмайн барган.
Оозунга дыка хомудап турган. Чылдагааны — кадыының байдалы.
Тываның күрүне университединиң инженер-техниктиг факультедин дооскаш, тускай эртемниг инженер болган.
Студентилеп тургаш, сагыжынга таарышкан чараш кыс Амираны сонуургап, ооң-биле таныжып алган. Аныяктарның сагыш-сеткили, аажы-чаңы тааржып, бот-боттарынга ынак апарганнар. Биче сеткилдиг, ажылгыр кыс Амира Кежиктиң улузунга кончуг таарышкан. Кайызы-даа дээди эртемни чедип алгаш, ада-иезин өөртүп, өг-бүле тудуп, чурттай бергеннер. Бичии чаштарны чырык черге бодарадып, уруг-дарыын эрге-чассыг азырап өстүрүп, амыдырал-чуртталгазын кызымак шуудадып чорааннар.
Кежик бичии чажындан шериг боор күзелин боттандырар дээш, шериг комиссариадынга билдириишкин дилегни киирген. Оолдуң чырык күзели боттанган. Кежикти Самараның Рощинскиде 90600 дугаарлыг мото-адыгжы бригадазынга хүлээп алган. Дайынчы болуп, баштайгы солдат базымнарын эгелээн. Тускай шериг мергежилди шиңгээдип ап, часпас адар адыгжы, тускай адар гранатомётчу болган.
Кежик халдап кирер бөлүктүң ийиги салбырының адыгжызы болгаш, мурнуку одуругга чораан. Кончуг быжыг кылдыр белеткээн камгалалдыг дайзыннарга удур халдаары амыр эвес болбайн канчаар. Ынчалза-даа берге байдалда Кежиктиң угаангыр, сагынгыр чоруундан, халдаашкынны шын чорутканындан ооң эш-өөрүнүң болгаш бодунуң амы-тынныг артары хамааржыр. "Силер оңгуже дүрген кириңер! – деп команданы бергеш, — а мен силерни камгалап артайн" — дээш, бузунду хана артынче шывыраш-ла дээн.
Кажан демир «кушкаш- тар» – дроннар үзүктел чок ужуп, чазылдырып турда, кезек оолдар дүвүрелге алыскаш, амы-тынындан чарлырының кырында келгеннер. Кежик кашпагайы-биле кезек дроннарны узуткап четтигип, камгалалдыг черлерже чаштынып кирерин эштеринге айтып бергенинден олар дириг арткан.
Дайынга чүү-даа турар. Кезек эштери улуг частыышкынга дембээредир кактырыптарга, чанында эштерин камгалап алыр дээш, шалыпкын хемчеглерни шыдаар аргазы-биле Кежик чоруткан.
Балыгладыпкан «Лама» деп чажыт кыйгырар аттыг эжиниң балыын шарып, аарыг намдадыр тускай эмни сыкырткаш, рациязы-биле украин шериглерниң турар черлерин дамчыдып турган.
Кежик балыгланы бергенин безин эскербейн, чүгле эштерин частыышкын адаандан үндүр сөөртүп, камгалап четтиккен. Будунуң ханы төгүлгенинден карактары шокараңайнып, медерелин ышкынар чыгыы апаргаш, сыкыртынып, шыдаар шаа-биле балыын шарып алгаш, база-ла медерели чок чыткан эжи «Токиону» камгалалдыг черже үндүр сөөртүп каан. Өске эжи «Кара-Чоданы» камгалаар дээш, үңгеп чедерге, оозу дедир чор деп, човууртап, холун чаңгаан. “Мени маңаа каавыт, өске эштериң камгала» — дээш, угаанын ышкыныпкан.
Кежик эштерин кагбаан, оларны сөөртүп үндүрүп кээрге, санитар солдаттар келгеш, баштайгы эмчи дузазын чедирип четтигип, эмчи кезээнче алгаш чоруп турганнар.
А Кежиктиң бодун санитарлар алгаш чоруур дээрге, мен эштеримни каап шыдавас мен деп ойталаан.
Суксаанындан «Лама» эжиниң суун пактап, сегереп турда, нацистерниң "баба-яга" дроннары халдап ужуп, чазылдырып-ла эгелээн. Камгаланыр четки шывыг-биле шыптыныпкаш, ажырбааннар, өршээлдиг болган. Ынчалза-даа бир снаряд ужуп келгеш, чанынга чазылган. Шупту оолдарны довурак адаанче хөме шаапкан. Кежиктиң кады халдап турган эштериниң үжү ол-ла черге чок болган. Ол боду билинместеп калган.
Хан-чинниг, өлүм-чидимниг тулчуушкуннар дугайында телефон дамчыштыр Кежик ада-иезинге-даа, өөнүң иштинге-даа чаңгыс-даа ыыттаваан. Төрелдери дүвүреп, ыңай-бээр долгап шүүдевезин дээш: "Мен эки тур мен. Удавас бо нацистерни чылча шапкаш, тиилелгелиг чанып кээр мен» — деп чугаалаар чораан.
Кежиктиң бодундан медээ-даа чок, ооң дугайында чүү-даа дыңналбайн барган. Ада-иези, өөнүң ишти Амира дыка дүвүреп турганнар.
Эң ылаңгыя авазынга дыка берге болган. Амыдырал-чуртталгазы анаа хилинчек, шаажы-биле дөмейлешкен. Ие кижи чүрээ-биле бүгү чүүлдү билип, миннип турган. Бир дүне дүжүнде оглун көөрге, дээрде булуттар аразындан дыка чараш хептиг көстүп, чүгле "Ава-а-ай!..." дээн ышкаш үнү чаңгыланыр болган.
Дүне када чүрээ чым-сырт кынган. Ава оттуп келгеш, дембээрээн улуг аарыг кижи дег, уйгузу чидип, чүнү кылыр аай-бажын тыппайн чүгле оглунуң дириг, чымчак хүлүмзүрээн арынныг чуруун көргеш, сергектенирин кызыткан. Эртенинде телефон эткен соонда, сураг барган. Уругларының кырган-авазының арны чиктии сүргей апарганын кенни Амира, Кежиктиң ачазы эскергеннер.
Телефон база катап кыңгырт кынган:
— Экии, Сайлыкмаа Чкаловна. Кежиктиң авазы бе? — диген ышкаш болган. Ие чүнү-даа угаап шыдавайн барган. — Силерниң оглуңар ис чок читкенин дыңнадып тур мен — дээш, командири адын адаан. Ол кээргел чок дыңнадыг иени шуут уу шаапкан.
Хөөкүй ава! Ханада аскан календарьда 2024 чылдың январь 28-тиң хүнүн көргүзүп турган.
Кежиктиң мага-бодун үр-ле дилээн. Чүгле май айда тыпкаш, тускай ДНК анализ шинчилелиниң соонда Кежиктиң мага-боду деп бадыткаан.
Ада-иези, чоок улузу, эш-өөрү ооң чараш, кижизиг аажы-чаңын, омак-хөглүүн сактып арткан. Кежиктиң чырык хүн дег ийи чаш ажы-төлү авазын, кырган-авазы биле кырган-ачазын өөртүп, оларга чуртталгаже чүткүлдү берип чоруурлар.
Украинада тускай шериг операциязының үезинде дайынчы хөделиишкиннерге эрес-маадырлыг чоруу дээш Кежик Май-оолович Монгушту «Эрес-дидим чорук» ордени-биле шаңнаан.
Маадыр оглумга
Энерелдиг чазык чаңныг,
Эриг баарлыг эргим оглум,
Эргин ажып кирип кээриң
Эртенниң-не манап чор мен.
Хүлүмзүрээн шырай-арның
Хүннүң чырыы солувас-тыр.
Хөрек-чүрээм көжүй берди,
Хөңнүм кара кузум болду!
Ынак эргим чаштарым бар,
Ыым шеглеп чажыртындым.
Өрү көрүп тейлээримге,
Өшпээн карааң чырып кээр-дир.
Чуртталганың човулаңын
Чүктеп алгаш, аагын ажып,
Кежик оглум чырык адын
Кезээ шагда мөңгежиттим.
/ Борис БАЛЧИЙ-ООЛ.
Кызыл хоорай.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №40 2025 чылдың октябрь 16