Үндезин тыва кижизидилгени, езулуг тыва шынар-бүдүштүг салгалды хевирлээринге улусчу педагогиканың хөй талалыг, байлак шыгжамырын өөредилге черлеринде ажыглап турарының дугайында солун-сеткүүлден, радиодамчыдылгалардан билип ап, деткип турар мен.
Чоокта чаа Тываның күрүне университединиң хуралдаар залынга онлайн таварыштыр регионалдыг «төгерик столдуң» ажылынга киржир аас-кежиктиг болдум. Аңаа чугаалашкан айтырыглар: республиканың школаларында Улусчу педагогиканы өөредилге-кижизидилге ажылында ажыглап турарының чугулазын эртемденнер, амгы үеде ол айтырыгның шимчедикчи башкылары, хоочуннарның сактыышкыннары, үнелелдери.
Этнопедагогика эртеминиң эгезин салган улуг чуваш эртемден, педагогика эртемнериниң доктору Геннадий Никандрович Волковтуң изеп баштаан улусчу башкылаашкын, улусчу өөредигни чорудуп турар башкыларга канчап чоргаарланмас боор. Өгбелерниң эрткен болгаш амгы үеде мөөңнеп алган эң дээре чаңчылдарын болгаш езулалдарын, байлак дуржулгазын ажыглап тургаш, өзүп орар салгалды угаан-медерел, ниити сайзырал, мөзү-шынар талазы-биле төлептиг кижилер кылдыр хевирлеп кижизидери чугула болуп артпышаан. Ол «тѳгерик столдуң» киржикчи эртемденнери — педагогика эртеминиң кандидаттары А.С. Шаалы, Г.Д. Сундуй 1990 чылдарда Башкылар билии бедидер институттуң эртем ажылдакчызы чораан К.Б. Салчакты сактып чугаалаштылар. Шамбалыг ортумак школазының директору турган ТР-ниң алдарлыг башкызы Галина Комбуштаевна Ондар, Улусчу педагогиканы өөредилге-кижизидилге ажылынга ажыглаарының шенелде ажылынга идепкейлиг киржип турган школаларның башкыларын – РФ-тиң алдарлыг, Тываның улустуң башкызы В.Ө. Дөмүр-оолду, РФ-тиң хүндүлүг, Тываның өөредилгезиниң алдарлыг башкылары С.Ч. Шулуу-Маадырны, А.К. Ооржакты, Тываның улустуң башкызы В.Б. Монгушту дээш өскелерни-даа сактып чугаалашты.
Оларның сактыышкыннарындан, ол үениң девии-биле, «Улусчу педагогика» деп аттыг тускай программаны тургускан соонда, Кызыл-Мажалыктың, Кызыл-Дагның, Бора-Тайганың, Самагалдайның, Шамбалыгның, Кызылдың 9 дугаар школазының өөреникчилеринге улусчу ужур-чаңчылдарны шиңгээттирип эгелээнин билир мен, чон база билир.
«Төгерик столдуң» онзагай киржикчилерин адаары чугула: делегей четкизи болгаш информастыг технологияларны ажыглап телеэкранда боттары көстүп, олурганнар-биле мендилежип, сагыш-сеткили-биле, бодал-саналдары-биле каттыжып турарларны биживес аргам чок. Олар дээрге Элиста хоорайда Калмыкияның күрүне университединиң кафедра эргелекчизи, педагогика эртеминиң доктору, профессор Аркадий Борисович Панькин, Саха (Якут) Республикадан улусчу педагогиканың хоочуннары, эртем ажылдакчылары Айталина база Семен Ивановтар. Оларны дыңнаарга, бо үеде Улусчу педагогиканың хөй талалыын барымдаалааш, мөзү-шынар болгаш бот-кижизидилгеже угланган айтырыгларын чугулалап көөрүн, өзүп орар салгалдарга ооң тайылбырын, өөредиин чогудуп турар өөредилге черлерин деткип турарын чугаалап турдулар.
Шаандагы Даштыг-Хавак деп адап турган хоорайывыстың мурнуу талазында 36 дугаар өөредилге чылынче кирип турар Кызылдың 9 дугаар школазының дугайында сактып бижиир бодалдыг мен. 1989 чылда бөлүк ада-иелерниң негелдези-биле күүседикчи-деткикчи бөлүктүң шиитпирлээни езугаар чаа ажыттынар школаны хоорайның ийи дугаар национал өөредилге чери кылдыр ажыткан. Аңаа тыва радионуң салдары күштүг болган. Ол ышкаш педагогика эртеминиң кандидады Галина Донгаковна Сундуйнуң «Кызыл хоорайның 9 дугаар школазының ажыттынганының төөгүзүнден» деп массалыг информация чепсектеринге үнүп турган материалдарын тускай брошюрага бижээн. Чаа школаны ажыткан соонда, ол үениң чугула айтырыы — чонувустуң ажы-төлүн янзы-бүрү эртемнер-биле чергелештир улусчу педагогиканың ханы амыдыралчы арга-дуржулгазынга база өөредири болу берген.
Ол үеде 9 дугаар школавыста өөредилге эртемнериниң аразында «Улусчу ужурлар» кичээлдериниң ажык-дузазын ада-иелер деткип, амыдыралчы кичээлдер деп үнелеп турду. Ынчаарда тыва радиога «Мээң ада-ызыгуурум», «Өрегелиг өөм», «Чинчи-шуру», «Оттук даштыг орлан эр» деп мээң авторлуг дамчыдылгаларымның кол угланыышкыны ырак булуңнарда чурттап чоруур көдээ ишчилериниң үндезин тыва ужур-чаңчылдарын деткип, оларны нептередиринче идепкейлии-биле киржип турганын амгы улуг назылыг хоочуннар сактып тур боор. Ол дамчыдылгаларымның идепкейлиг киржикчилерин адап каайн: М.Б. Кенин-Лопсан, К.Б. Салчак, Х.М. Саая, У.Н. Кагай-оол, Ч.М. Доржу, М. Г.-К. Ондар, В.Б. Монгуш, Д.Б.Түлүш база РФ-тиң алдарлыг башкызы Била Максимовна Сувандии.
Оон бээр 35 ажыг чылдар эртип турар-дыр. Бо чылдарда Тыва үндезин культура төвү тургустунгаш, чон аразында үндезин чонувустуң мөзү-бүдүжүн сиңирген салгалды хевирлээр талазы-биле тайылбыр, көргүзүг ажылдарын хөй талалыг тарадып, янзы-бүрү мөөрейлер, көрүлделер эрттирип турарын кижи сонуургаар, деткиир. Черле ынчаш, улусчу педагогиканың айтырыгларын школа бүрүзүнге, назы четпээннерни кижизидип турар албан черлеринге, техникумнар, училищелерге өөредири чугула дээрзин демдеглээр болгаш деткиир бис
Ат-сураглыг эртемден-этнограф, ТР-ниң улустуң чогаалчызы Монгуш Борахович Кенин-Лопсанның «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» деп номун сайгарып тура, философия эртеминиң кандидады Байыр-оол Монгуш мынча деп бижээн: «Кижиниң чараш чаңы, сагыш-сеткил культуразы, шажын-чүдүлгези, сагыыр чаңчылдары, эрттирер езулалдары, идик-хепти аянныг кылдыр кедери, улуг кижилерни хүндүлээри, хензигбейни чассыдары, ак сеткилдиг болуру, ажыл-ишке хандыкшыыры, өг-бүлелерниң төрээн дылын ыяк билири болгаш төрээн чер-чуртунуң езулуг хамаатызы болуру — ужур-чаңчылдың ыдыктыг негелделерин сагыыры-биле шуут холбашкан». Эртемден М. Кенин-Лопсан номнарында чоннуң өөредиглерин албан сагыырын дүрүм-хоойлу кылдыр бирден-бирээ чокка тайылбырлап бижээни онзагай. Аныяк-өскенге угаан-сарыылдыг чагыг-суртаал уткалыг эртемденниң өске-даа хөй-хөй ажылдарында илереттинген. Олар салгалдарга дамчыыр мөңге өөредиглер болуп артар. Ынчангаш янзы-бүрү өөредилге черлеринге Улусчу ужур-чаңчылдарны өөредир кичээлдерни долузу-биле деткивишаан, чаа туттунуп турар школаларга немей тыва өгнү тургузуп, аңаа кичээлдерни, беседаларны чорудуп турар болза тергиин эки деп санаар бис. Чүге дээрге төрээн дылынга өгнүң кезектерин, эдилелдерин, езу-чурумун, идик-хеп, мал-маганын, оюн-тоглаазын дээш өске-даа үндезин тыва чүүлдерни тыва өг таварыштыр өөредип болур дээрзин демдеглексеп тур бис. Тыва кижиниң мөзү-шынарының, сагыш-сеткилиниң, ниити бүдүжүнүң шын хевирлеттинеринге, национал чоргааралы оттуп, тыва кижи мен деп минниишкиниң медерелинге быжыгары ында тургускан тыва өгде дээрзин Улусчу педагогика төвүнүң ажылы бадыткаанын ада-иелер, чон билир. Шынап-ла, дыка дузалыг болганын хоочуннар билир бис. Ол чылдарда улусчу өөредиг, улусчу педагогика, этнопедагогиканы школа бүрүзүнге салгалдарга шиңгээттирерин тускай эртемденнер Г.Д. Сундуй, А.С. Шаалы калбаа-биле чорудуп турганын чылыы-биле сактып турарлар хөй.
Улуг орус дылды билири, ооң дузазы-биле делегейниң кандыг-даа чоннары-биле харылзажып, каяа-даа чурттап болур арга барын бис, улуг назылыглар, билип турар бис. Ынчалза-даа төрээн дылын, тыва чер-чуртувустуң ат-сураглыг кижилерин база билир кылдыр ажы-төлүвүске өөредири чугула. Бо үе нарын-даа болза, солун, ынчангаш улусчу өөредигни, Улусчу педагогиканы албан өөредир эртем болдурарын деткип турар бис.
Светлана ДАНЗЫН-ООЛ, Лидия ДОНГАК, хоочун журналистер.
Чурукту Национал школа хөгжүдер институттуң социал четкиде арнындан алган.
«Шын» №21 2025 чылдың июнь 5
