Дээр суу узаал-ла!

Көрүкчүнүң  бодалы

Эрткен чүс чылда тайганың тайгазынга аңнап-меңнеп, бодунуң уунда чурттап чораан бөдүүн аңчының ады мынчаар делегейге чаңгыланып артып каары кайгамчык-ла аа!

Дерсу Узала 1849 чылда төрүт­түнгеш, 1908 чылда чок болган. Ол Уссурийск крайның девискээриниң чиңгине чурттакчылары болур биче буурай нанай чондан үнген аңчы кижи (ооң омак-сөөгүнге хамаарыштыр интернетте нанай-даа, үдегей-даа деп бижип турарын эскерген мен - автор). Амыдыралының агымынга алыскаш, бойдустан оожургал ап, тайгага турумчуп, хостуг чо­раан Дерсунуң чуртталгазын бир аңдара өскертипкен кижи, билдингир орус эртемден, этнограф Владимир Арсеньев.­

1906 чылда Уссурийск крайның девискээринге улуг эртем-шинчилел ажылдарын чорудуп турган экспедицияның удуртукчузу эртемден душ бооп Дерсуга таварышкаш, ону экспедицияның улаачызы кылып алганындан төөгү эгелээн. Дерсунуң ховар исчизи, часпас адары, сеткилиниң арыы, бойдуска хумагалыы, кижизии, мерген угаанныы эртемденни магадаткан болгаш “Дерсу Узала” деп номну база үндүрген. В. Арсеньевтиң ол номунга үндезилээн шак-ла ындыг аттыг уран-чечен фильмни делегей чергелиг япон кинорежиссер Акира Куросава тырттыргаш, 1975 чылда улуг экранче үндүрген соонда, бир чыл болганда “Дерсу Узала”  кино уран чүүлүнүң эң-не дээди шаңналы болур Американың кинема­тография уран чүүлүнүң академиязының Оскар шаңналынга төлептиг болган. А ол шаңналды алыры­ белен эвес дээрзин бо хүнде чаа-ла Россияның алды фильми алыр аргалыг болганы бадыткап турар.

Эң-не чоргааранчыг чүүл — бо шаңнал Тывага дорт хамаарылгалыг. Чүге дээрге фильмниң кол маадыры Дерсуну бистиң хүндүткелдиг өгбевис, тыва театрның үндезилекчилериниң бирээзи чораан алдарлыг Максим Монгужукович Мунзук катаптаттынмас кылдыр ойнап күүсеткеш, Тываны делегейге ынчаар алдаржыткан. Ынчангаш Дерсу Узала дээрге-ле Максим Мунзук дээни-биле дөмей апарган.

Дыка улуг харыысалга

Бо удаада Тываның культура амыдыралында база бир солун болуушкун – “Дерсу Узала” деп фильм­ге үндезилээн драма жанрынга бижиттинген “Дээр суу узаал-ла” деп чаа шиини апрель 10-да Тываның Национал хөгжүм-шии театрының артистери чонга бараалгаткан. Шииниң сценарийин бижээш, режиссерлаан кижи Тываның алдарлыг артизи Орлан Октяевич Монгуш болган.

– Онзагай чүве чүл дээрге, бо чылын Дерсу Узалага дорт хамаарылгалыг кол кижилер – эртемден Владимир Арсеньев, чораан болза, 150, улуг өгбевис Максим Мунзук 110 харлаар турган ийи дакпыр мындыг юбилейлиг чыл таваржып турар. А шии тургузар дугайында бодалды Тываның улустуң чурукчузу Начын Шалык үш чыл бурунгаар чугаалап үндүрүп келгеш, сүмелээн кижи. Эгезинде Дерсу Узала дугайында танцы-сам колдаан шии салыр дугайында чугаа чоруп турган. Ынчалза-даа канчаар-даа бодап кээримге, Дерсунуң орустап билбес чаптанчыг чугаазы чокта, солун эвес ышкаш боорга, драма-эссе кылдыр сценарийни бижип кирипкен мен. Ийе. Идея бар-дыр, ам ону боттандырары чүден артык берге деп билип турдум. Ооң кадында тема делегей чергелиг билдингир база. Дыка улуг харыысалга онаашканын билип, сүрээдеп турганым чажырбас мен. Ынчалза-даа эгелээн соонда, эчизинге чедер дээш, ай-айы-биле бижиттинип, чогаадып, чонга кан­чаар чедимчелиг кылдыр бижизе экил дээн бодал бажымдан дүн-хүн чок үнмейн турган. Шииниң сюжединге салгалдар аразында харылзааның үнезин, амгы аныяктарның бот-боттарының аразында кам-хайыра чок хамаарылгазын, эрткен үеже хая көрбес кижиниң келир үези муңгаш дээрзин база катап көргүзери – мындыг кол чүүлдерге чагыртып бижиирин кызыттым. Ол ышкаш амгы үеде кижилерниң сеткил-сагыжының арыы, чымчаа, дириг бойдуска хумагалыг чоруу чүден артык чугула дээрзин база катап Дерсунуң үлегеринге сагындырык­саан шии чүве.

Күзелдиң төнчүзү бар бе азы чок бе?

“Дээр суу узаал-ла” деп шииде философчу айтырыглар хөй дээрзин көрүкчүлер эскерген боор. Дерсунуң салгалдарының бирээзи чүге эки сеткил долган, а өскези хөө кара чуртталганы чурттап эртип турарыл? Кырган-ачазының бир катап тайга ээзи парны (амбаны) адып кааны дээш ол хилинчекти эдилеп чоруу­ру ол эвес бе? Карма бе? Ак биле кара кезээде чарылбас өңнүктер болуп олчаан артар бе? Кижилерниң күзелдериниң төнчүзү бар бе азы чок бе? Өршээл кончуг бе азы өжээн бе? дээш өске-даа... А ол бүгү айтырыгларга харыыны көрүкчү боду-ла тып, дилээр апаар – деп, шииниң режиссеру Орлан Монгуш чугаалады.

Шииде хөйге билдингир алдарлыг артистер Виктор Наксыл, Эдуард Ондар, Станислав Ириль,  Олег Сат болгаш кол рольдарда Тываның алдарлыг артизи Орлан Оюннуң  В. Арсеньевтиң ролюн,  аныяк артист Ачыты Салчактың Дерсунуң ролюн ойнап турарын көрүкчүлер бедии-биле үнелээни изиг адыш часкаашкыннарындан илдең болду. Ол ышкаш аныяк артистерниң роликтер кедип алган ойнап турары аныяктарга чоок болганы билдингир. А артистерни шак ынчаар, дидим, ролик кедип алгаш, халыырынга тускай тренерлер аңгы өөреткеш, боттары база шииге киришкенин режиссер шии төнгенде көрүкчүге чарлап, оларга четтиргенин илередип турду.

А  Максим Мунзук­туң уруг-дарыы, салгалда­рының ол хүн шупту театр­га кээп, шиини көргенин Тываның ховар оглу Максим Монгу­жукович Мунзук улуг өгбезинге база чаа шииниң режиссерунга, тургузукчуларынга, артис­теринге хүндүткелиниң демдээ деп чыылганнар эскерип көргеннер. Шии үезинде, ачазының ойнап каан овур-хевирин кара олчаан кылдыр аныяк артист Ачыты Салчак ойнап турда, чамдык черлерге карак чажы бүлдеңейнип турганын Светлана Мунзук шии соонда артистиң бодунга чугаалап турган. Галина биле Светлана Мунзуктар шак мындыг делегейде билдингир темага шии бижиири дээрге дыка дидим чорук-тур деп демдеглээннер. Боттарының мурнундан шииниң кол рольдарын ойнаан артистерге болгаш шииниң тургузукчуларынга номнарны белекке бергеннер.

Дерсунуң “эки кижилери” хөй

Ол хүн бир солун чүүл, тыва кижиниң сеткилиниң арыының, хүндүлээчелиниң бадыткалы, Дерсунуң шииде чугаалап турары ышкаш “эки кижилериниң” бирээзи – ырак хоорай Новосибирскиде 30 ажыг чыл чурттап чоруур таксидермист Карат Шевер  дээр чаңгыс чер-чурттуувус албан-биле бо шиини көөр дээш, өг-бүлези-биле чедип келген болган. Ооң ады бүгү-россия чергелиг доштан, элезинден кылган скульп­туралар кылырынга мөөрейлерге удаа-дараа тиилекчилер аразынга бо-ла үнүп кээр дээрзин билир улус билир. Ховар талантылыг таксидермист шииниң режиссерунга бодунуң холу-биле кылган куш дүрзүзүн сунгаш, шииниң бүгү киржикчилеринге четтиргенин илереткен. Эки хүнде эки шакта эки кижилер чыглып кээрге, Дерсу эки кижилерге ынак турган болгаш, чыып турар-дыр деп, сөөлүнде чугаалажып тарааннар.

Амдыызында Россияның болгаш өске-даа чурттарның сценазынга Дерсу Узала дугайында шии тургус­кан дугайында медээ дыңналбайн турарын бодаарга, бо шии бир дугаар болуп турары, база-ла тыва сценага үнгенинге көрүкчүлер, бис, чоргаарланып артывыс.

Сорунза МОНГУШ,

тыва театрның мөгейикчизи.