2023 чылдың ноябрь 4-тен 2024 чылдың апрель 12-ге чедир Москва хоорайга Чоннарның ажыл-агыйының чедиишкиннериниң делгелгезинге делегей чергелиг “Россия” деп делгелге-шуулган болуп эртер. Аңаа бүдүн чурттуң чоокку чылдарда чедиишкиннерин көргүзер. Регион бүрүзүнүң чүнү чедип алганын бо кайгамчык улуг делгелгеден көрүп болур.
Бистиң Тыва база-ла оон чыда калбайн, шак ындыг улуг делгелгеге киржири-биле май айдан тура белеткенип келген. “Тываның Баштыңының даалгазы-биле бо делгелгениң этнографтыг кезээн белеткеп кылыры-биле хүлээнип алган бис. Ында тыва өгнүң ишти, эт-херекселдер, эр, херээжен болгаш бичии уругларның хептери кирип турар. Ол ышкаш Азия төвүнүң бичиилеткен хевири база бар. Бистиң кол сорулгавыс – Тыва Республиканың этнографтыг төөгүзүн бүрүнү-биле российжи культураның база бир кезии кылдыр көргүзери” – деп, Национал музейниң директору чугаалаан. Бо экспонаттардан бүгү Россияда болгаш делегейде кижилер Тываның каас-чаражын танып көөрү чоргааранчыг.
Ниитизи-биле делгелгеге 230 экспонатты салырын планнап турар. Амгы үеде 170 экспонатты белеткеп кылгаш, бадылаан. Чамдык херекселдерни белеткээринге дыка хөй үе, күш болгаш акша-хөреңги негеттинип турар. Шак бо белеткелди октябрь 10-га чедир доозар. Улаштыр 5 хонук дургузунда кончуг камныы-биле хаптааш, октябрь 15-тиң хүнүнде Москваже автотранспорт-биле чорудар. Москвага чедире бээрге, хүлээникчи организация экспонаттарны эптеп, тургузар. “Бо кайгамчык улуг делгелгеге Россияның хөй янзылыг культуразын бүгү талазы-биле көргүзер. Оларның аразынга Тываны база төлептиг кылдыр көргүзер бис” – деп, музейниң даргазы чугаалаан.
Сайгарлыкчы чорукту деткиир фонд эң-не тергиин 3 шеверни делгелгеге киржири-биле шилээн. Оларның аразында Чойган Намжай тыва хептерниң хевирлерин даарап көргүзер. Эльвира Ооржак тыва сыртыктарны янзы-бүрү кылдыр каастап, Москвага садып-саарары-биле көвүдедир даарап турар. Тыва аптаралар кылыр Адыгжы Монгуш база хөй-хөй шеверлер аразындан ылгалып үнгеш, улуг делгелгеге киржир аас-кежиктиг болган.
Тыва национал хептер даараар Чойган Намжай улуг делгелгеге киржири-биле кызып белеткенип турар. Ол ылаңгыя херээжен кижиниң кедер эдектиг тонну даараарынга мергежээн. “Делгелгеге киириштирери-биле эдектиг тон азы болза, кудага кедер тон, улуг назылыгларның болгаш аныяктарның тоннарын даарап белеткээн мен. Кызыл өң байырлал өңү болганда, ону чүгле куда хүнүнде кедер. Ол ышкаш келин кыстың бажынга кедер баштаңгызы база бар. Ону бодунуң холу-биле даарап алыр болза, келин кыс бүгү чуртталгазында кончуг аас-кежиктиг болур дижир” — деп, Чойган Намжай чугаалаан. Улуг назылыгларга караңгы, оожум өңнер тааржырын ол демдеглээн. Кара өң — байлакшылдың, узун назынның өңү. А өске чырык өңнер аныяктарга тааржыр. Тоннарда даараан хээлер тус-тузунда боттарының уткаларын база илередир. “Буга” хээ кижини камгалаар, 2 чүректиң каттышканын көргүскен хээ ынакшылды болгаш чаагай чорукту илередир дээрзин шевер тайылбырлаан.
Тыва культура төвүнүң садыгжызы Эльвира Ооржак делгелгеге салыры-биле тыва сыртыктарның янзы-бүрү хевирлерин даарап белеткеп турар. “Делгелгеге тываларның эдилеп чорааны амгы үеге таарыштыр кылган сыртыктарын көргүзүп чедер мен. Улуг делгелгеге мээң ажылымны шилип алганынга өөрүп тур мен. Сыртыктарның эң кол чүүлү – арны. Ону каастап тургаш, сыртыкты эдилээр кижи аас-кежиктиг, бай-шыырак болзун дээш, өлчей-кежик угулзаларын, багай чүүлдерден камгалап чорзун дээш, камгалал угулзаларны салып чораан” — деп, Эльвира Ооржак чугаалаан. Херээжен кижиниң сыртык иштинге бодунуң үнелиг чүүлдерин – ажы-төлүнүң хинин, хылбыктаан бажының дүгүн, каасталга эдилелдерин шыгжап чорааны онзагай. Шак ол ужурну эдерип, амгы үеде эптиг болуру-биле сыртыктың иштинде карманнарны база даарап турар. Өске омак-сөөктүг-даа улус тыва сыртыкты садып алгаш, боттарының камгалалын ол карманга суп алыр дээрзин ол демдеглээн.
Алдан-Маадыр музейиниң экспозиция делгээр салбырының эргелекчизи Александр Ооржак май айдан эгелээш чайны өттүр ажылдың дөзевилелин кылгаш, сентябрь айдан тура ажылдың бодунче киргенин чугаалаан. “Өгнүң чартыын, ооң иштинде аптара, орун, ширээ, сандайларны кылдывыс. Өгнүң даштында баглааш болгаш оваа база бар. Ажылдың чартык кезии кылдынган. Амгы үеде өгнүң ханаларын кылып тур бис” – деп, ол чугаалаан. Кыска хуусаа дургузунда кургаг ыяш тывары берге-даа болза, бар-ла аргаларны ажыглап турар. Пропиткалааш, грунтулааш, лактаптарга, белен үрелбес болурун музейниң шеверлери демдеглээн.
“Республиканың экономиказынга болгаш туризминге бо делгелге кончуг улуг салдарны чедирер. Тыва культураны бо делгелгеден көрүп алгаш, бээр келиксээр улустуң саны көвүдээр. Ук делгелгениң сайтызындан шилиттинген 3 шеверниң ат-сывын, ажылдарын көрүп болур” – деп, Тыва Республиканың Сайгарлыкчы чорукту деткиир фондунуң төлээзи Чодураа Каң-оол чугаалаан.
Тываның шеверлери шилиттинген 3 шеверже көрүп олурбайн, “демниг сааскан теве тудуп чиир” дээни ышкаш, чаңгыс чер чурттугларын деткип, Тывазының адын тудары-биле белеткенип турар.
Чыжыргана СААЯ.
Гюзель КҮНЗЕТТИҢ тырттырган чуруктары
«Шын» №73 2023 чылдың сентябрь 27