Чырык чер кырында эң-не улуг халаптарның бирээзи – өрт. Сөөлгү айларда агаар-бойдустуң эмин эрттир изип, кааңнааны-биле республика девискээринде өрт айыылы алдырар арга чок апарган.
Эрткен дыштаныр хонуктарда Таңды сынында өрт хөрлээлээш, тайга эдээнде турар Бай-Хаак, Дүрген, Сосновка сумуларының чурттакчыларынга айыылды тургузуп, чоннуң сагыш-сеткилинге дүвүрелди оттурупканын интернет четкизинде бижип, чуруктар болгаш видеоларны салып турду.
Август 19-та "Тывамедиабөлүктүң" корреспондентилери болгаш тырттырар бөлүү Кызыл хоорайдан Таңдыже аъттаныптывыс. Таңды кожууннуң девискээринче чоокшулап келирге-ле, ышсыг чыт думчукка хап кээр болду. Барган дораан, Таңды кожууннуң чагырга даргазының хүлээлгезин күүседип турар Владимир Сырат-биле чугаалаштывыс.
“Дүүн кончуг изиг хүнде берге байдалга турдувус. А бөгүн агаар-бойдус боду биске дуза болуп, чаашкын чаай берди. Чаашкын ам-даа уламчылаан болза, деп күзеливис-ле ол. Чүге дээрге агаар-бойдус шак мындыг байдалга турда, өрт өжүреринге эптиг. Таңдыжылар ыштан шылай берген. Чаңгыс-ла нарын айтырыг – Дүрген, Сосновка талазында өрт 1,5 километр суурже чоокшулап келгени. Өрт өжүрер дээш, келген өртчүлерге, эки турачыларга четтиргенивисти таңдыжыларның өмүнээзинден илередип тур бис” – деп, Владимир Сырат чугаалады.
Август 16-дан эгелээш-ле, 100 ажыг барык 200 хире кижи өрттү өжүрүп турар. Дүрген сумузунга өрт өжүрүкчүлерин чемгерер талазы-биле штаб тургустунган. Август 18-тиң хүнүнден эгелээш, Бай-Хаак сумузунда база штаб немей ажылдап эгелээн. Бай-Хаактың-даа, Дүргенниң-даа штавынга өрт өжүрер дээш келген эки турачылар бүрүткедип турар. ОБЯ-ның ТР талазы-биле кол удуртулгазындан 47 кижи аңгы-аңгы кожууннардан келген. Тываның Арга-арыг болгаш бойдус яамызындан 20 ажыг, ТР-ниң күрүне камгалалы болгаш онза байдалдар агентилелинден 15 өртчүлер хаара туттунган.
ТР-ниң Кадык камгалалы база Күш-ажыл болгаш социал политика яамылары эмнелгеге чыткан аарыг кижилерге база Дүрген сумузунда хоочуннар бажыңында чыдар хамаатыларга эптиг байдалдарны тургузар аргаларны өөренип көргеш, хемчээн алган.
“Бо хүннерде Таңды кожууннуң девискээринде 6 өрт болуп турар. Оларның аразында чонга эң-не улуг айыыл тургузуп болгу дег өрт Сосновка биле Бай-Хаак сумуларының чоогунда. Ынаар улуг кичээнгейни мөөңнедивис. Өрт өжүрер дээш, эки турачы дружиналар кээп турары өөрүнчүг-дүр. Даң бажындан эгелээш, бөлүктер тайгаже үнүп эгеледи. Ам-даа өрт өжүрер дээн күзелдиг хамаатылар бүрүткедип кээп тур. Кожууннардан ам-даа 6 бөлүктү манап тур бис. Кончуг изиг хүннер турганы-биле өрт өөскээн. Изиг хүнде хып чыткан черни казып-казып, өжүрүп кааш, эртенинде баарга, ол чер база катап хыва берген болур чорду. Изиг халыында өрт өжүрери кончуг берге” – деп, Тываның арга-арыг болгаш бойдус сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Григорий Ондар тайылбырлады.
“Суурларның чурттакчы чонун айыылдан камгалаары-биле өртке удур албан черлери Таңдының девискээринде чедип келген. 270 га черде өрттү өжүрери-биле 200 ажыг кижи, 32 техника ажылдап турар” – деп, ОБЯ-ның Тыва Республикада эргелелиниң парлалга албанының даргазы Луиза Намчыл медегледи.
“6.00 шактан тура-ла ажылдап эгелээр-дир бис. Улуг ыяштар-даа, чадаң ыяштар-даа хөй, шыргай арга болгаш өрттени бээрге, өжүрери дыка нарын апаар. Хадый бээрге, өртчүлерниң амы-тынынга база айыылды тургузар. Чаашкын биске дыка улуг дуза болду. Ону ажыглап дүрген-дүрген ажылдаар болзувусса эки деп билип тур бис” – деп, ТР-ниң Арга-арыг яамызының консультантызы Олег Саяты чугаалады.
Төрээн чуртувустуң аңгы-аңгы булуңнарында улуг өрттерниң болуп, кат-тооруктуг, бай-байлак тайга-таңдыларывыс өрттенип турарын көргеш, өрт өжүрер дээш, идепкейлии-биле келген эки турачылар бары өөрүнчүг. “Чоннуң оолдары” болгаш “Демниг Тыва” деп хөй-ниити шимчээшкининиң кежигүнү болур аныяк оолдар боттары Таңды кожуунга четкеш, бүрүткеткеш, өрт өжүрүп кирипкен. Роллан Ооржак, Владлен Ооржак, Сайдаш Моңгуш оларның удуртулгазы-биле кончуг демниг ажылдап турар болду.
“Өрттенип турар чер улаштыр калбарбазын дээш, ону доза хооргал оңгар казып тур бис. Бодувустуң болгаш сагыш аарып чоруур чонувустуң чыып берген акша-төгерии-биле аъш-чем садып алгаш келдивис. Аңнап-даа чорааш, каттап, тооруктап-даа чорааш, тайга-таңдывыска хумагалыг болуулуңар, чонум!” – деп, ТШО киржикчизи Владлен Ооржак чонга кыйгырыгны салды.
Дүрген сумузунда штабка баарывыска, тус черниң чурттакчызы Зоя Оюн хүүректер болгаш өртчү кижиниң чүктеп алгаш чоруур дериг-херекселин садып эккелгеш, хүлээдип тур.
“Эмчи уруувус Ямалда чурттап турар. Уруувустуң дилээ-биле Тываның-даа, Россияның-даа аңгы-аңгы булуңнарында чурттап турар блогерлер акша чыггаш, меңээ хүлээтти. Ниитизи-биле 140 муң акша чорудупкан чүве. Өрт өжүрер дериг-херекселдер, хүүректер, аъш-чем дээш чугула херек чүүлдерни садып эккелгеш, хүлээткеним бо” – деп, Таңды кожууннуң Дүрген сумузунуң хоочуну Зоя Оюн тайылбырлады.
Дүрген сумузунуң культура одаанда өртчүлерге чем белеткеп турар. Ол хүн Сосновка ортумак школазының башкыларының ээлчээ болду.
Сосновка ортумак школазының башкылары Валентина Чүлдүмнүң медеглээни-биле алырга, барык 300 кижиге эртенги, дүъштеки, кежээки чемни белеткеп турарлар.
“Сосновкада чурттап чоруур мен. Алдын Таңдывыс өрттени бээрге, дыка-ла муңгаранчыг чүве болду. Тайгадан сарыг ыш үнүп, кызыл чалбыыш көстүп эгелээрге, кортканымдан ыглап маңнап турдум. Чараш тайгавыс эргилдир өрттенди ышкажыл. Уургайлыг аржаанынга эмненип турумда, өрттенип эгелээрге-ле, коргуп эгелээш, мынчага чедир коргуушкунда чурттап турарым бо. Аң-мең-даа ыглажып тур боор. Сумунуң арат чону улуг-биче чок доозазы муңгаралда, ыглажып турар” – деп, Сосновка ортумак школазының башкызы Наталья Оюн чугаалады.
“Демниг сааскан теве тудуп чиир” деп үлегер домакта дег, демнии-биле өрттү өжүрүп эгелээрге, оран-таңды-даа болза деткип, чаашкынны чоруткан-дыр.
Айдың ОНДАР.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №63 2024 чылдың август 21
