В. Халилов аттыг Тываның күрүне филармониязы 2024 чылдың апрель 1-де 55 харлаан.
Тываның база бир кол культура албан черин тургузар дугайында 1969 чылдың апрель 1-де Тыва АССР-ниң Сайыттар Чөвүлелиниң доктаалы ёзугаар эң баштайгы дужаал үнген. Ол хүнден тура Тываның күрүне филармониязы ажыл-чорудуун эгелээш, 2017 чылдың январь айдан тура сураглыг дирижер Валерий Халиловтуң адын эдилээн. РФ-тиң Армиязының А.В. Александров аттыг Академиктиг ыры болгаш танцы ансамблиниң уран чүүл удуртукчузу, дирижёру, генерал-лейтенант Валерий Халилов Тывага каш удаа кээп чораан, тыва чонга таныттынгыр, 2014 чылда Россия биле Тываның 100 чылын демдеглээн юбилейлиг чылда “Тыва” деп маршты бижээн. 2016 чылда агаар озал-ондаанга ол чок болганын сагындыраал.
АЖЫЛДЫҢ ШЫНАРЛЫЫ ЧУГУЛА
Тываның күрүне филармониязының бирги директорунга Родион Далай-оол, бир дугаар уран чүүл удуртукчузунга ССРЭ-ниң улустуң артизи, композитор Алексей Чыргал-оол томуйладып ажылдап турган. Оон бээр удуртукчулар солчуп турза-даа, филармония хөгжүлделиг оруун уламчылааш, база бир юбилейлиг чылды уткуп турар. Бо хүнде коллективти Тываның улустуң артизи Борбак-оол Салчак удуртуп, 2021 чылдан тура директорунда ажылдап турар. Бо юбилейлиг чылды кандыг чедиишкиннер-биле уткуп турары болгаш филармонияның ниити ажыл-амыдыралының дугайында Борбак-оол Допчаевич мынчаар таныштырды:
– Бо хүнде В.Халилов аттыг Тываның күрүне филармониязында 5 чогаадыкчы коллектив ажылдап турар. Оларның аразында филармонияның кол өзээ болган эң-не улуг коллектив (37 хөгжүмчүлүг)
– Тываның күрүнениң В. Тока аттыг симфониктиг оркестри, ыраажыларывыс (11 кижи), катап тургустунган “Аян” вокал-инструменталдыг ансамбль (7 кижи), трио “Кант” болгаш чоокта чаа, январьда, ТР-ниң культура сайыды Виктор Чигжиттиң шиитпири-биле филармонияга 13 кижи составтыг орус хөгжүм херекселдериниң оркестрин тургускан. Ында аңгы-аңгы коллективтер, культура албан черлеринде ажылдап турар хөгжүмчүлер ойнап турар. Ооң мурнунда чылдарда филармонияга “Саян” ансамбли, “Урянхай” мюзик-холл, “Тыва” бөлүү, “Чалыы назын”, “Тоол театры” хамааржып турган.
“Саян” ансамбли биле “Урянхай” мюзик-холл каттыжып алгаш, Тываның хөгжүм болгаш самның "Саян" аттыг национал театры болуп аңгыланган, “Тыва” бөлүү – Тыва үндезин культура төвүнче, “Тоол театры” – Тываның Национал ойнаар-кыстар театрынче дээш шупту аңгыланып чоргулай бээрге, санывыс эвээжээн. Ындыг-даа болза, ажылдың шынарынче кол кичээнгейни угландыргаш, бо хүнде ниитизи-биле 109 кижи филармонияда багай эвес, чедиишкиннерлиг ажылдап турар.
ОРКЕСТРНИҢ МОТОРУ
Бис шупту уран чүүлчү улус болганывыста, бир-ле солун чүүлдү чонга бараалгадыр дээш, үргүлчү-ле дилээшкинде чоруп турар бис. Бир солун кылган ажылывыс, Хакасияның филармониязының симфониктиг оркестри-биле бистиң аныяк ыраажыларывыс Абаканга концерт көргүскен. Бо дуржулга кайы-даа коллективке дыка солун болгаш ажыктыг болган. Хакасияның симфониктиг оркестриниң хөгжүмчүлери, дирижёру, директору-даа бисте ол хире күштүг үннүг аныяк ыраажылар барын магадап, демдеглеп турдулар, а бистиң ыраажыларывыска улуг оркестрниң үделгези-биле ырлаарга эки, аянныг, чаражын чугаалап турдулар. Шак мындыг ажылды моон-даа соңгаар уламчылаар деп дугурушкан бис. Бо күзүн база Хакасияга ындыг ийи концертти көргүзер деп планнап турар бис. Ол ышкаш “Аян” бөлүү үргүлчү чүгле Тыва иштинге эвес, а республикадан дашкаар ында-мында концерттерни көргүзүп, гастрольдап чоруп турар. Олар “Звезда” телеканалдың чорудуп турар төлевилелинде киржип турар. Апрель 6-да оларны телевидениеге көргүзер. Ооң соонда бадылаашкын эгелээр. Ынчангаш Тываны төлээлеп киришкен бистиң бо аныяктарывысты чонувус деткип, идепкейлиг соңгуур боор деп идегеп тур бис.
Бистиң симфониктиг оркестривис филармонияның кол өзээ болганда, ооң дирижеру коллективтиң “мотору”, “рулю”, кол шимчедикчизи-дир. Эрткен чылын бистиң Культура яамызының деткимчези-биле Моолдан дирижёрну чалап алган бис. Ол өске-даа кижи эвес, Кызылдың уран чүүл колледжиниң, Чөөн-Сибирьниң культура академиязының доозукчузу, үрер хөгжүм оркестринге, симфониктиг оркестрге кады ажылдап турганывыс бистиң коллегавыс Бааст Тогсбаяр-дыр. Оркестрниң ажылы шуудай берген. Чедиишкинниг ажылдап турлар.
ЧААРТЫЛГАЛАР
Оон аңгы демдеглээр чедиишкинивис чүл дизе, үр үеде болдунмайн турган хөгжүм херекселдерин чаартыр ажыл Тываның Чазаа болгаш Культура яамызының деткимчези-биле чорудуп эгелээни өөрүнчүг. Ниити түңү 2 сая рубльге апрель айның дургузунда ийи чаа виолончель, ийи скрипка, бир контрабас, ийи үрер хөгжүм херекселин манап турар бис. Ооң кырынга 824 муң рубльга “Аян” бөлүүнүң хөгжүм херекселдерин чаартыры-биле киирген дилээвиске культура сайыды атты салган. Оон аңгыда, чаа тургустунган оркестривиске орус хөгжүм херекселдери болгаш костюмнар садарынче 1 сая 250 муң рубль көрдүнген. Ону база культура сайыды деткип, адын салган. Ам акшаландырыышкын манап турар бис. База бир немеп каар чүүл, эрткен чылын Тыва Чазактың болгаш Культура яамызының деткимчези-биле 5 сая 720 муң рубль өртектиг рояль садып алган бис.
Бо хүнде Тывада ол эң-не дээре рояль деп санадып турар. Бо-ла бүгү чаартылгалар чаңгыс хүн болу бербээн, бо чылгы юбилейлиг чылды уткуштур баш бурунгаар чоруткан ажылывысты Чазаавыс болгаш яамывыс мынчаар деткип турда, коллективтиң холу улам дыңзып, хей-аъды бедиир болгаш ажылдың шынары экижиир-дир ийин.
ГРАНТЫНЫҢ АЖЫЫ УЛУГ
Бо юбилейлиг чыл уткуштур 55 чыл дургузунда филармонияга кандыг кижилер, коллективтер ажылдап турганының дугайында боттарывыстың концерттерден ажылдап алган акша-хөреңгивис чыып тургаш, 700 муң ажыг рубль-биле ном база үндүрүп турар бис. Ону Новосибирскиде белеткеп турар, апрель айның дургузунда үнүп кээр. Оон аңгыда, грантылар-биле ажыл база чоруп турар. Бистиң филармония “Саян” ансамблиниң хоочуннары-биле демнежип алгаш, Президент фондузунуң культура инициативаларын деткиир талазы-биле үш грантыны ойнап алган. Бирээ- зи – ТШО темазынга "Музыка о СVOих" деп фестивальды эрттирип тур бис. Ооң иштинде уруглар аразынга чурук мөөрейин болгаш ТШО киржикчилерин деткиири-биле шүлүкчүлер, композиторлар аразынга чаа ырылар мөөрейи база болган, тиилекчилерни илередип каапкан. Оларның түңнел концерттин май 9-та көргүзер бис. Ам-даа кылыр ужурлуг мастер-класстар дээш өске-даа хемчеглеривис хөй. Май эгезинде Тываның беш хоорайынче ТШО киржикчилерин деткээн “Автопробег” үнүүшкүннерни кылыр бис.
База бир грант дузазы-биле кылган чоргаарланыр чүүлүвүс – 2024 чылдың декабрь 5-те сураглыг композиторувус Саая Бюрбениң 100 харлаанынга уткуштур ооң бижээни хөгжүм чогаалдарының чыынды номун үндүрер болгаш улуг концертти чонга бараалгадыр деп планнап алган бис. Ол концертке бистиң оркестрге кады ойнажып бээри-биле Хакасияның симфониктиг оркестриниң хылдыг хөгжүм херекселинге ойнаар 11 хөгжүмчүнү чалаан бис. База бир солун чүүл, симфониктиг оркестрниң төөгүзүнде бир дугаар Мөңгүн-Тайга кожуунче гастроль көрдүнген. Ону РФ-тиң болгаш Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы чораан композиторувустуң өскен төрээн чурту Мөңгүн-Тайганың чонунга ооң хөгжүм чогаалдарын таныштырбаска кайыын боор дээш, албан-биле грантыже ону киирген бис. Ол дугайында кожууннуң чагырга чери болгаш культура эргелели-биле эрткен чазын-на чугаалажыышкыннарны кылган бис.
САЛЫМ-ЧАЯАННЫГЛАР ХӨЙ, ЧАНЫП КЭЭРИ ЭВЭЭШ
Бистиң филармонияның нарын эң-не чидиг айты- рыы – кадрлар айтырыы. Бо хүнде симфониктиг оркестрде 37 хөгжүмчү ойнап турар. Ол дээрге көңгүс эвээш, оода-ла 60 кижи турган болза деп күзелдиг бис. Каш чыл бурунгаар бистиң симфониктиг оркестрге ойнаар кылдыр Кызылдың уран чуул колледжизинге сургуулдарны белеткээри-биле Моолдан скрипка биле виолончель башкызын чалаан турган. Оларның өөредип каан студентилериниң чүгле бир, ийи кижи кээп турар.
Виолончельге ойнаар Новосибирскиде өөренип турар студентилеривис база бар. Оларны манап турар бис. Өске черлерден хылдыг хөгжүм херекселинге ойнаар хөгжүмчүлер чалаар дээрге, оларның чурттаар оран-савазы, төлээр акша-шалыңынга күш четтинмейн баары кончуг.
Республиканың өске хоорайларында өөренип турар чамдык студентилеривис ол-ла хоорайларында ипотека-биле бажың-балгадын ап алган, бедик акша-шалыңныг черлерде ажылдай берген боор-дур. Бир эвес бажың-балгат-биле хандырар, ол-ла хире бедик акша-шалыңны бээр бис дээр болзувусса, чанып кээринге беленин чугаалаар чорду.
Кадрлар айтырыын шиитпирлежири-биле бистиң яамы эвээш эвес ажылды чорудуп турар. Бети дизе, эки өөредилгелиг студентилерге культура сайыдының стипендиязын безин берип турар. Боттарывыс филармонияга ажылдаксаар күзелдиг студентилерниң оода чылда чаңгыс катап оруунуң өртээн төлеп бээр-дир деп күзээривиске-даа, амдыызында арай-ла болдунмайн турар.
Салым-чаяанныг аныяктар хөй-дүр ийин, делегейде ады-сураа үнүп эгелээннери-даа бар. Чижээ, Карина Ховалыг деп ыраажывыс бар-дыр. Ол консерваторияга өөренип турда-ла, ону башкылары алгаш барды. Каринавыс ам бо хүнде Москваның Улуг театрында ажылдап турар. Делегейде алдаржаан Улуг театрда тыва кижи ажылдап турар дээрге, төөгүде туруп көрбээн чүве ышкажыл. Барып-барып опера ыраажыларының чурту Италияга гран-при шаңналын эккеп турган, кончуг салым-чаяанныг тыва кызывыстың мурнунда эң-не делегейниң дээди чергелиг сценалары турда, бис ону дедир чан деп шыдавас бис. Аңаа чоргаарланып чоруур бис. Тывага шөлээлеп келгенде, бистиң оркестр-биле концерттерге киржип көр дээривиске, күзелдии-биле киржир кижи. В.Токаның 80 харлаанынга тураскааткан концертке Красноярскының симфониктиг оркестри-биле ырлаар кылдыр Каринаны башкыларындан чөпшээреткеш, Москвадан оруунуң өртээн төлээш, чалап ап-даа турдувус. Эрткен чылын Москвага “Тываның культура хүннерин” эрттирип турувуста Санкт-Петербургтан чаңгыс хүн ужуп келгеш, бистиң концертке киржипкеш, улус-чонну туруп алгаш часкап турар кылдыр ырлапкаш, дораан чорупкан. Мындыг кончуг ыраажывыс база бары өөрүнчүг. Филармонияда ажылдап турар аныяк ыраажыларывыс база хөй.
Бир эвес симфониктиг оркестривистиң хөгжүмчүлери көвүдеп, эки деңнелче үнүп кээр чүве болза, кончуг дээн ыраажылар биске кээр деп идегеп турар бис. Чижээ, Новосибирскиниң консерваториязында база бир салым-чаяанныг ыраажы өөренип турар, Шынар Монгуш дээр. Ол база студентилеп тургаш-ла, ында-мында мөөрейлерде тиилеп, улусту кайгадып эгелээн. Доозуп алгаш келгеш, филармониявыска ажылдап чедип кээрин манап турар бис.
Төнчүзүнде, ынак көрүкчүлеривиске Тываның В. Халилов аттыг күрүне филармониязының концерттерин үспейн кээп, дыштанып ап турарын күзээр-дир мен. Черле ынчаш, бодун үнелээр, хүндүлээр көрүкчү кижи бүрүзү уран чүүлдүң дээжизи болган классиктиг хөгжүмнү дыңнап, ону сонуургап билир болза эки. Классиктиг хөгжүмнү бистиң филармонияның хөгжүмчүлери бедик деңнелде күүседип, көрүкчүлеринге бараалгадып турар болгай. Чоннуң сагыш-сеткилин байыдары-биле, ажылдап чоруур салым-чаяанныг хөгжүмчүлеривиске, ыраажыларывыска чедиишкиннерни, оларның концерттеринге көрүкчүлер кезээде зал сыңмас кылдыр кээп турарын күзээр-дир мен.
К. МОНГУШ.
Чуруктарны В.Халилов аттыг Тываның күрүне филармониязындан алган.
«Шын» №26 2024 чылдың апрель 6
