Октябрь 10 – Бүгү-делегейде тодаргай чурттаар чери чок кижилерниң хүнү. Шак бо чидиг айтырыгже хөй-ниитиниң кичээнгейин угландырар хүн. Кандыг-даа чылдагааннар ужун, шак мындыг байдалда келген бол, дириг кижилер болганда, оларга чогуур кичээнгейни күрүнениң талазындан салган турар ужурлуг. Кызыл хоорайда республика деңнелдиг “Деткимче” төвүнде тодаргай чурттаар чери чок кижилерге дуза кадып, чогуур хемчеглерни чорудуп, түр када аңаа чурттап болур арганы берип турар салбыр база бар. Ооң эргелекчизи Чаян Вячеславович Сентябрь ук салбырның ажыл-чорудулгазын таныштырды.
Ниитизи-биле салбырда 25 кижи чурттаар орун көрдүнген – 10-у херээжен улуска, 15-и эр улуска. Тодаргай чурттаар чери чок кижилерни назы-хар барымдаалавайн, хүлээп алгаш, ашкарып-чемгерип, идик-хеп-биле хандырып, чуртталгаже көрүжүн өскертип, улгады берген улусту бажың-интернаттарже чорударынга дузалажыр талазы-биле ажылды чорудуп турар.
Шак ол кижилерниң тодаргай чурттаар чер чок артып турарының чылдагааннары аңгы-аңгы дээрзи билдингир. Амыдыралдың янзы-бүрү бергелеринге таварышкаш, угбайн баргаш, шын эвес орукче кире бергеннер, бажың-балгады өрттенген, ажы-төлүнге, төрел-дөргүлүнге, уругларынга аартыктаткан, хосталгазын казыттырып, шииттиргеш, келгеш, чурттаар оран-сава чок арткан кижилер, боттарының алыс кошкак, сула аажы-чаңы-биле амыдыралга ээлээр черин тыппайн барганнар, арагага алыскаш, ниитилелден үндүр октаттырганнар...
Шак бо салбырга кирген соонда, оларның чоок улузу, дөргүл-төрелдерин дилеп тыпкаш, өг-бүлезинче эгидер ажылды баштайгы 3 – 5 хонук дургузунда чорудар. Чамдык таварылгаларда төрелдери тыпты-даа бээрге, дораан-на эгидип бериптери база болдунмас. Аңаа 1 – 2 ай чурттапкаш-даа, чана бээрлери бар. Дуза хереглеп турар хамаатыларның хөй болганы-биле, “Деткимчениң” бо салбыры үргүлчү долу болур. Буянныг албан чериниң ачы-дузазын алгаш, өг-бүлезинче азы социал албан черлеринче чоруптарга-ла, дараазында узун оочурдан улус немежип турар. Ажылдаптар шыдалдыг аныяк улуска ажылды тып берип, чуртталгаже чүткүлүн оттурарын кызыдып турар.
Мага-бот болгаш сагыш-сеткил эмнээшкини
Кижиниң кадыкшылы бирги черде болганда, эмчи дузазын чедирип, сагыш-сеткилиниң кадыкшылын экижидери-биле психолог база ажылдап турар. Тодаргай чурттаар чери чок кижилерни түр када чурттадыр салбырның психологу Чанита Дуган-ооловна Ооржак салбырның чурттакчыларының канчап чуртталганың берге байдалында келгенин тодарадып, сагыш-сеткилин үлежип, психологтуг байдалын экижидери-биле чогуур ажылдарны чорудуп турар.
“Маңаа мага-бот-даа, сагыш-сеткил-даа талазы-биле улуг хилинчек чүктээн улус келир. Оларга күш-ажыл-биле эмнээшкин, арга-сүме кадар, арт-терапия дээш оон-даа өске аргаларны ажыглап тургаш, сагыш-сеткилин чиигедип, чуртталгаже бурунгаар орук барын билиндирерин кызыдып турар бис. Арт-терапияның хевирлери аңгы-аңгы болур. Чуруктар, хөгжүм, элезин дузазы-биле база психолог кижиниң ажыглап болур аргалары-ла хөй” – деп, Чанита Ооржак чугаалады.
Аарыг улусту поликлиникага чедирип, эмчи шинчилгезин эрттирип, чогуур эмнээшкинин алыры-биле дузаны кадып турарын салбырның фельдшери Шолбана Доржуевна Сат демдеглээн:
“Кижи бүрүзүнүң хан базыышкынының бедик, чавызын, мага-бодунуң температуразын болгаш ниити кадык байдалын хүннүң-не доктаамал хынап турар мен. Аарыг улусту эмчиге киирер, катап-катап анализтерин дужаадыр, бажың-интернатче дамчыдар ажылдар доктаамал чорудуп турар. Улгады берген назылыг, кадыы кызыгаарлыг чыдар улус база бар. Оларның арыг-силиин чогуур байдалга тудуп, салбырның ажылдакчылары-биле демнежип ажылдап турар бис”.
Күш-ажыл кижини эмнээр
Ол ышкаш күш-ажыл дузазы-биле эмнээшкин чорудар аңгы угланыышкын база бар. Кудумчуга үр чурттап турганындан кижиниң амыдыралда доктаамал кылып чорууру аъш-чем кылыр, идик-хеп чуур дээн ышкаш ажылдарны кылыр чаңчылдар уттундура берген база болгулаар. Дараазында амыдыралга бергедээшкиннер турбазын дээш ук чаңчылдарны эгидери-биле база ажылдарны чорудуп турар. Картофель, ногаа аймаан суггарар, ооң оъдун аштаар, дагаалар чемгерер, бодунуң түр-даа када болза, чурттап олурар оран-савазын долгандыр арыг-силигни тудуп чаңчыктырары-биле, ажылдакчылар чурттакчылар-биле кады субботниктерни чорудуп турар.
Сан-чурагай-биле алгаш көөрге, бо чылдың 9 ай дургузунда ук салбырга 62 кижи дузаны алган. Оларның 44-ү эр, 18-и херээжен улус. Назы-хар аайы-биле 18 – 30 хар аразында 1 кижи, 31-ден 45 харга чедир 5 кижи, 46 – 60 харга чедир 23 кижи. 61 хардан өрү 33 кижи. Эң-не чидиг айтырыгларның бирээзи – чамдык улуг назылыгларның кудумчуда чурттаар чери чок артып турары болуп турар. Чылдан чылче доктаамал чурттаар чери чок кижилер эвээжеп турар-даа болза, 61 хардан өрү база кадыы кызыгаарлыг кижилер хайгаарал чок артып турар таварылгалар көвүдеп турар. Улуг назылыг улус эрткен чылын 11 кижи турган болза, бо чылын 33 чеде берген. Кадыы кызыгаарлыг улус эрткен чылын 9 кижи турган, а бо чылын 16 кижи четкен.
Түңнел сөс орнунга
Амыдыралга чүү-даа турар. Шак бо чидиг айтырыг тыптып келгенден бээр, кудумчуда турумчаан, доктаамал чурттаар чери чок кижилерниң саны чылдан чылче немежип олурар. Ол айтырыгны чүгле күрүне албан черлериниң кырынче чууй идип каары шын эвес. Ажыг кыш эргин артап кирип келди, кудумчуда чурттап турар чонувусту канчалза экил? Бодалдарыңар-биле үлежиринче чаладывыс.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктар Буян ООРЖАКТЫЫ.
