Шаанак Базыр-оолович Иргит 1987 чылдың июнь 25-те Мөңгүн-Тайга кожууннуң Кызыл-Хая суурга Базыр-оол, Уран Иргиттерниң өг-бүлезинге 2 дугаар оглу болуп тѳрүттүнген. Чаңгыс угбалыг, 2 оол, 1 кыс дуңмалыг. Улуг сержант эргелиг. ТШО-га киришкеш, 2023 чылдың ноябрь 21-де изиг тулчуушкун үезинде дайын шөлүнге Төрээн чуртун камгалаар дээш маадырлыы-биле чок болган.
Мээң дуңмам Шаанак бичиизинде-ле кашпагай, эрестиг болгаш 8 айлыында-ла кылаштай берген. Ол 5 харлыында өг ажылынга дузалажып, бичии дуңмаларын карактажып, анай-хураган дозуп, угаан-сарыылдыг, эрестиг оол болуп өзүп келген. Өөрениринге сундулуг болгаш, мен школа кирер деп баарымга, аалдан суурже эдерип четкеш, чанымга чыскаалыптарга, суму даргазы чаптааш: «Санап билир сен бе, оол?» — деп, айтырарга, ол саат чокка моолдап 10-га чедир санап турган. Моол дылды ачам болгаш кырган-ачавыстан дыңнап өскен болгаш, боду өөренип алган.
1995 чылда Кызыл-Хая ортумак школазынче 1-ги классче өөренип киргеш, дораан эш-өөрүнге чаңчыгып, эки өөреникчилер санынче кире берген. 2, 3 класстарны бодунуң изиг күзели-биле Мугур-Аксы суурга өөренген. Мугур-Аксынга өөредилгезин уламчылааш, башкыларынга доктаамал мактадып, ада-иевисти, бисти шуптувусту өөртүр турган. Аңаа өөренип тургаш, аалда ада-иезин, дуңмаларын сагынгаш, дедир Кызыл-Хаяже чанып келгеш, 4 класстан тура, школаны аңаа дооскан. Школачы чылдарында өөредилгеге, спортка, уран чүүлге шупту талазы-биле дески, чазык чаңныг, эштериниң чөленгиижи болуп, хөй санныг чедиишкиннерин демдеглээн шаңнал бижиктерни удаа-дараа ап чораан. Ол ышкаш кезээде ада-иези, дуңмалары дээш сагыш човаачал, школачы дыштанылгаларында-даа аалга чанып келгеш, ада-иевиске дузалажып, мал-маган кадарып, эмдик аътты саат чокка өөредип, сарлык молдургалары, шарыларны чаажыктырып, кадарчы кижиниң чымыштыг ажылын бүрүнү-биле кылыр турган.
Шериг-далай кезээнге ажылдап чораан
Школаны чедиишкинниг дооскаш, шериг албанын эрттирери-биле Владивосток хоорайже курсант болуп чорупкан. Оон улаштыр 2007 чылдан тура керээ ёзугаар Россияның шериг-далай кезээнге ажылдап артып калган. Шаанак дуңмам ажылдап турган үелеринде Мальдивтер, Филиппин ортулуктары, Япония, Австралия, Индия, Манила чедир далайга эжиндирип, хөй янзы эртемнерни, дылдарны шиңгээдип ап чораан. Ооң барбаан-четпээн чери чок. Ол черлерде дайынчы эш-өөрү хөй дээрзин билир бис. Россияның Владивосток, Мурманск, Североморск, Северодвинск, Сахалин хоорайларының шериг кезектеринге керээ ёзугаар ажылдап чораан. Ол-ла ажылдап турган үелеринде Шаанак аңгы-аңгы өөредилге черлеринге билиин бедидип, өөренип турганы ооң бурунгаар чүткүлдүг, бедик тура-соруктуг турганының бадыткалы:
– 2010 чылда Северодвинск хоорайга ТАВКР «Адмирал Горшков» шериг кезээнге өөренген; 2012 чылда Владивосток хоорайның Шериг академиязынга улуг химик деп мергежилди чедип алгаш, далай адаанга эжиндирер хемеге улуг химик болуп шериг хүлээлгелиг ажылдаан;
– 2018 чылда Хабаровск крайга (Учебный центр подготовки младших специалистов мотострелковых войск) күштелдирген ниити шериг белеткелиниң курстарынга өөредилгени эрткеш, биче сержант эргени алган;
– 2019 чылда Владивостокка юрист ортумак тускай эртемни чедип алган.
– РФ-тиң камгалал сайыдының дужаалы-биле 2021 чылда Благовещенск хоорайга Ыраккы Чөөн чүктүң Маршал К.К. Рокоссовский аттыг дээди училищезинге шериг талазы-биле билиин бедидер черге өөредилгени эрткен.
Өөренип чораан үелеринде культурлуг дыштанырынга сундулуг болгаш, Россияның хоорайларының театр, музейлеринге албан чедип, улуг сонуургал-биле көргеш, биске сонуургадыр, чай кадында телефон дамчыштыр бир-ле солун чүүлдү чугаалаан турар кижи. Ол чугаалаарда, кезээде баштак аян-биле каттырып тургаш чугаалаар. Шак ындыг телефон дамчыштыр харылзааны бис шупту четтикпейн манаар турган бис.
Баштак каткызы кулаамда хевээр
Ынчалдыр шериг кезектеринге ажылдап турган үелеринде авам-биле, эш-өөрү, дөргүл-төрелдери-биле харылзаазын черле үспээн. Үргүлчү долгап, оларның амыдыралы дээш сагыш човап, дузалажып, арга-сүмезин бээр турган. Ээлчеглиг шөлээлерин хилис эрттирбейн, өскен-төрээн суурунга келгеш, ававыска, меңээ аап-саап ажылывыс кылчып берип, эңмек-дөңмек, быжыг чөленгииживис чораан.
Дуңмам үргүлчү менче долгап кээр, каттырар, баштактаныр. Ынак мен угбай дигилээр…, силерни, дуңмаларымны-ла бут кырынга тургузуп алзымза, артканы-даа ажырбас деп, үргүлчү чугааланыр... Удавас чеде бээримге, кадактан тудуп алгаш, авам-биле бажың даштынга уткуп алыр силер, деп баштактангылаар... Шынап-ла, аъштыг-чемниг уткуп алгаш, чанынга олурупкаш, солун чугааларын магадап, каш хонук иштинде дыңнап кээр мен. Дуңмамның ужуралдарын дыңнааш, улам сорук киирип, «ол-дур харын, эр кижи» – деп, деткип каар турдум. Чамдыкта, сээң чаныңче чоруй баайн бе? Сээң чаныңга турумчуп чурттаар бис деп-даа турдум...
Кады төрээннериниң ажы-төлдеринге аажок ынак, хол куруг келбес, шуптузунга белектерлиг кээр. Чаа чылда ол бистиң Соок-Ирейивис-тир дээр турдум. Кижи бүрүзүнге белекти почта таварыштыр-даа чорудар, акшаларны-даа шилчидер кижи. Байырлалдың столунга кандыг чемнер турарын безин айтып бергеш, албан садып алыр сен деп, чагыыр. Дуңмамның бо чоруу чаңчыл болу берген турду. Баштак каткызы кулаамда хевээр чаңгыланып арткан...
“Соок-Ирейивис” ам келбес
2024 чылды уткуп турда, “Соок-Ирей” дуңмам олчаан чок... Ол ам кажан-даа биске келбес... Ооң хөглүг чаңын сактып келгеш, харлыгып, чоктап, хомудап чор бис...
Украинага тускай шериг операциязы эгелей бээрге, Шаанак 2022 чылдың март айда Сахалин облазының Курильский районунуң “Горячие ключи” суурнуң чанында Итуруп ортулукка 71436 дугаарлыг шериг кезээнге командирлеп турган. Ол анаа олурбаан. Бар-ла сагыжы ында ада-чурту камгалаар дээш киржип чоруткан хеймер дуңмазы база хөй санныг эш-өөрү дээш сагыжы дүвүреп турган. Украинаже ТШО-га киржири-биле 2023 чылда дайынчы даалга-биле чорупкан.
Итуруп ортулуктан чорупкаш, Дагестан Республиканың Буйнакск хоорайының Запорожье угланыышкынныг 58 дугаар армияның 68-ки армейжи корпузунуң 136 дугаар бригадазының 1-ги батальонунуң 3-кү ротазының 2 дугаар взводунуң Х930511 шериг жетоннуг, «Енисей» деп шеригжи шолалыг, ол угланыышкынга дайынчы даалгаларны дидими-биле күүседип турган...
Итуруптан кады барган эжи Сылдыс Оюн: «Эш-өөрүнге камныг, оларга шынчы, бүзүрелдиг эш» — деп, чугаалап турган чүве. Чаза шаап халдаашкын үелиринде бо-ла берге байдалдарга таваржып турганнар. Дүнелерде бисче дүвүренчиг чагааларны смс-биле чорудуп турду: «Элээн хөй кижи киргеш, чидириглиг бис», «Хөй санныг кады кирген эштеримни частыышкындан камгалап алдым», «Ам та чүү боор, билдинмес, байдал берге, ок-чепсээвис төне берди», «Оңгуларже шурап киргеш, холум бертине берди» дээш... Дуңмамны кээргээш, даң адарын четтикпейн манап, оран-таңдыга тейлеп, сымыранып, дузалапкы дег чогуур органнарже бижик киирип, дуңмамга ээлчеглиг шөлээден бээрин дилеп турдувус. Дуңмамны дилеп чоруурунга белен турдум. Бис тодуг-догаа, тамчыктыг удуп турувуста, дуңмам бис дээш изиг тулчуушкунга турду, дыка-ла берге хүннерни эртип, телефонга чагаа кээрин манап-ла, манап-ла турдувус.
Эрге-чагырга органнарында даргаларывыс биске дузалажып, чагааларны удаа-дараа чорудуп турду. Үр болбаанда, дуңмамга база эжинге ээлчеглиг шөлээни берип, кадыының байдалы-биле эмненип алыр кылдыр Мариуполь хоорайже үндүрген. Дыка амырап, өөрүшкүнүң карак чаштары бадып, дуңмавыс, акывыс-биле видеохарылзаа-биле долгажып, «Хөйлеңниг төрүттүнген Тывам оолдары-дыр силер»– деп турдум.
Ээлчеглиг шөлээ доосту берген. Катап база дайынчы хүлээлгезин Итуруп ортулуктан Сылдыс Оюн, Долаан Акпай-оол деп эрес-дидим эштери-биле аъттаныпканнар. Запорожье угланыышкынныг кирипкеннер. 58 дугаар полктуң 42 дугаар армиязының 70 дугаар дивизиязының 2-ги полк, 4 дугаар батальонга шавар халдаашкын ротазынга турган. Төрээннеринден ыракта-даа болза, үргүлчү авам база дуңмаларым, шупту тѳрелдеривис, эштери-биле харылзажып турган бис. Шаанак дуңмамның сѳѳлгү турганы дайын шѳлү – Запорожье облазының Работино, Новопокровка суурларны хостаар операцияга киржип турган. Аңаа тура, сѳѳлгү катап төрелдеринче 2023 чылдың ноябрь 20-де долгап үнүп келген.
Иргитти эдергеш, дириг арткан
Эртенинде, 2023 чылдың ноябрь 21-де, Шаанактың турган дайынчы кезээ Новопокровканы хостаар дээш, дайынчы даалга-биле даң бажында шавар халдаашкынныг халдап киргеш, удурланыкчы дайзыннарның удур халдаашкынынга таварышкан. Үр болбаанда, даң бажының 7.00 биле 8.00 шак аразында бооладыпканын кады турган тыва эжи Долаан Акпай-оол кѳрген. Ооң чанындан ырак эвеске, үш базым черге аттырыпкаш, кээп дүжүп чыда, бир холу-биле чаагын туткаш, ийленип чыдыпкаш, киргиредир тынгылаанын, ханның баш кезээнден, карактарындан тѳктүп келгенин кѳргенин чугаалап турду.
Ол коргунчуг медээни эжи 2023 чылдың ноябрь 23-те Кызыл хоорайда тѳреливис Аңчы Вячеславович Иргитке дыңнадып, «ВКонтактеге» бижээн. Аңчы Иргит Шаанактың төрелдеринге Акпай-оолдуң бижиин дамчыткан.
Шаанак бооладыптарга, эжи Акпай-оол боду база гранатага частып кемдээш, миннип кээрге, чанында украин солдаттар кылаштажып турар болган, чыткан оолдарның ѳлүг-дириин хынап, чаңгыстап кырындан адып турар болган. Акпай-оолду украиннер адыптарга, ок ооң хѳрээниң хос черинден ѳдүп үне бергени чаяан болган. Акпай-оол балыгланып, ол черинге медерелин оскунган. Акпай-оол миннип келгеш, эжинче көөрге, шимчээшкин чок чыдар хевээр болган. Ынчалза-даа черле дүжүп бербейн, бир украин солдатты эжи дээш, килеңи хайнып, адып четтиккен. Бүзүрелдиг эжи чок болган-дыр деп билгеш, эжиниң сѳѳгүн алыр дээш, чадашкан. Эжи оол боду арай деп тулчуушкун шөлүнден үнүп келгеш, өңнүү дээш, дыка-ла хомудаан.
Эштери балыгланган-даа болза, госпитальга безин чыткаш, харылзажып, эжин айтырып турганнар. Ээлчеглиг шөлээлерин ап алгаш, удаа-дараа Тывага кээп, Шаанак эжиниң дугайында сактыышкыннарын биске чугаалап турдулар.
Сылдыс Оюннуң сактыышкыны:
– Кажан, 2023 чылдың чайынында шавар халдаашкын кирер деп турувуста, кайгамчык баштак, угаанныг киживис Иргит чиде берген. Элээн болганда бо халып келген. “Чүүң канчап барды?” — дээривиске, документилерим чажыра суп ап турдум, диген.
Баар чериниң угланыышкынын айтып бээрге, Иргит көрүп туруп-туруп, өске талазынче халып чоруп-ла каан. Бис база ооң соондан халчыпкан бис. Харын-даа Иргиттиң соондан чорупкан болдувус. Ол билген ышкаш, келген снарядты былдапкан болган, айыткан угланыышкында дорт-ла частыышкын келген. Хөй, 30 шаа кижиниң, амы-тынын ынчаар камгалап каан кижи. Эживисти маадырлыг чорук кылган деп, бис ынчаар санап турдувус. Ынчалза-даа ону командирлеривис үнелевейн барды – деп, сактыышкынын ол доосту.
Сөөлгү ёзулалын берген
... Дуңмам, Шаанак Базыр-оолович Иргит, үр үеде “куу зона” дээр шөлге чыткан. Ол март айның 15-те илереп тывылган. 107 хонук иштинде ажык дээр адаанга боду ышкаш хөй-ле мөчээн солдаттар аразынга чыткаш, харын-даа тыптып келген. Дуңмам мерген угаан-бодалдыг дайын шөлүнче киргени моон-на илдең, ол бодунга кол документилерин ап чорааш, аңгы-аңгы чажыт карманнарже суп алган болган. Ол үеде үптекчилер кээп, солдаттарның карманнарын үжеп, документилерин, акша-көпеен, телефоннарын ап турганын билдивис. Дуңмавыстың паспорт болгаш телефонун февраль айда ап алгаш, ажылдадып, картазында бар акшазын боттарынче шилчидип-даа турдулар. Ол дугайында биске кээп турган смс чагаалардан билип ап турдувус. Ынчалза-даа шериг биледин үптекчилер тыппайн барган. Шаанак оозун чажыт карманынга суп алган болган. Улуг сержант Шаанак бо дээрзин өлүг мөчүнүң кеткен хевиниң чажыт карманында шынзылга документ – шериг билет бар болганындан дүрген тодараттынган. Чаңгыс черге документилерин шыгжавайн, аңгы-аңгы чажыт карманнарже суп турганы анаа эвес, байдал черле берге дээрзин ооң эндевейн турганы илдең. Кады чорааш, аттырыпкан майор эргелиг орус солдаттың мөчүзүн тодарадыры берге болганы-биле, ДНК таварыштыр хынап тыпкаш, ол солдаттың мөчүзүн июль айда төрелдеринге чедирген. Маадырлыы-биле чок болган Шаанак Иргитти өскен-төрээн черинге төрел чону 2024 чылдың март 28-те орнукшудуп ажааган.
Долаан Акпай-оол дайынчы эжи чевегге чааскаан артып каарга, чон кээргеп, ону далаштырбайн манап алган. Ол шериг чуруму-биле эжинге сөөлгү ёзулалын бергеш, байырлашкан.
Эжиниң сактыышкыны.
— Мээн эжим Иргит кезээде баштактанып-даа турар болза, бистен назы-хар талазы-биле улуг болгаш, болганчок-ла бисти сургай бээр кижи. Ол хиреде, маңнап турда, бистен дээре. Чаза халдаашкын үезинде кажан-даа бисти кагбас турду. Частыр куштар ужуп турар үелерде, хензиг оңгуга бисти кадарып, дээскинип турда безин, чанывыстан ыравас кижи. Аштап-даа, суксап-даа тургаш, идегел, бүзүрелин ышкынмас. Чаңгыс какпактаан эътти үттеп алгаш, үлежип чип чордувус. Кажан, мурнуку одуругже халдаашкынче катап кирер үе кээрге, мени, “Сен кирбе, бичии кижи” дээш, арттырып каарын оралдажыр. “Мен улуг акыңар ажырбас”— деп-ле эгелээр. Мен черле оон чыда калбас турдум. Чүге дизе, бүзүрелдиг эш боорга. Эжимниң овур-хевири караамда чуруттунуп артып калган, үнү кулаамда сиңген. Канчаар дайзынга аттырыпкаш, кээп дүшкенин, ам чаа дег сагындырып-ла турар. “Бо каргыштыг ТШО төне бээр. Албан тиилээш, маадырлар бооп чанар бис. Мээң өскен-төрээн черимге дыштанып чедер бис. Кайгамчык чараш оран боор” деп, биске аал-чуртун сактып, авазы, угбазы, дуңмаларының чуруктарын көргүзүп турган... Мындыг идегелдиг эшти чидирери улуг каража, канчаар-даа аажок ханы кажыыдал-дыр— деп, ол сактыышкынын доосту.
Мынчага чедир дайынчы эштери-биле харылзааны үспейн, олар-биле кезээде ажык харылзажып чор бис.
Дуңмамның чырык адын кезээде мөңгежидер дээш, ооң төрээн школазы – Мөген-Бүрен ортумак школазында вокал-инструменталдыг ансамбльга херек бүгү хөгжүм херекселдерин шүмнеп саткаш, белекке арттырып каан бис. Дуңмам хөгжүмге ойнап, ырлаарынга ынак чораан кижи.
Шаанак Базыр-оолович Иргиттиң кыска ажылчын намдарының иштинде алган хөрек демдектери:
“Ыраккы Чөөн чүкке албан-хүлээлгезин күүсеткени дээш” медаль.
“Соңгу флоттуң 80 чылы” юбилейлиг медаль. 2012 ч.
“2012–2013 шериг шылгалдаларының киржикчизи” тураскаалдыг медаль. 2013 ч.
“Эрес-дидим чорук дээш” деп медаль. 2018 ч.
“Дайынчы хөделиишкиннерниң хоочуну” шынзылга. 06.08.2023 ч.
«Эрес-дидим чорук дээш» орденни чок болган соонда, ТР-ниң Дээди Хуралынга (парламентизинге) 2024 чылдың июль 11-де авамга тыпсып берген.
Урса МОНГУШ, Шаанак Иргиттиң кады төрээн угбазы.
Чуруктарны өг-бүле архивинден алган.
«Шын» №18 2025 чылдың май 15
