Республика девискээринде бо хүннерде күскү сиген кезилдези кидин түлүк чоруп турар. Чылдан чылче агаар-бойдустуң өскерлиишкиннери мал малдап чоруур улуска улуг шылгалда апарган. Ынчангаш кышты хүр-менди ажарынга, мал чемин артыкшылдыг кылдыр белеткеп алыры чугула.
Барыын-Хемчик кожууннуң мурнакчы малчыны, хөй санныг шаңнал-макталдарның болгаш мурнуку чылдарда кожуун Наадымының “Чемпион сарлыкчызы” аттың эдилекчизи Дидок Моңгуш чылдың-на малының кыштап чиир чеминиң белеткелинче улуг харыысалганы болгаш шыңгыы кичээнгейни салып турар. Малчынның Улуг Акта Соруг деп черде чайлаанга четкеш, ажыл-агыйын сонуургаан бис.
Чараш бойдус чурумалдыг черде турар аалындан ырак эвес черде хөй кижи сиген белеткээн тур. Оларның чанынга чедип, тайга черниң чаагай катсыг чыдынга таалап, малчын-биле ужуражыр аргалыг болдувус. Солун чүвези, Дидок Демир-ооловичиниң мал чемин белеткээри, өскелерден бир ылгалдыг болду. Чүл дээрге ол амгы үеде уттундуруп бар чыдар сиген белеткээриниң бурун тыва аргазы – долгакты кылып турар. Чылдың-на бодун долгандыр дөргүл-төрелдериниң ажы-төлдери болгаш өске-даа аныяктарга ону канчаар кылырын айтып берип турар.
Дүк ээргени-биле дөмей
– Мал малдап чоруур кижилерге мал чеминиң белеткели — кончуг чымыштыг үе. Бис чылдың-на малдың кыштап чиир сигенин Улуг Ак деп черде алаак иштинден база кыштаг чоогунда черивистен кезип белеткеп турар бис. Ынаар машина-техника кирдинмес болганындан, сигенни кескеш, шагдан тура ада-өгбелеримниң ажыглап чораан аргазы – долгакты белеткеп турар бис.
Ону канчаар белеткээр дизе, бир кижи кескен сигенни шуудуп бээрге, өскези бир ужунга ыяш туткаш, долгаар. Дүк ээргени-биле дөмей. Долгап каан сигенни хендир каъттааны ышкаш база бир долгап алыр. Ол долгактарны ийи кижи күш-биле тыртарга безин үзүлбес болур.
Долгакты аътка дергилеп, канчаар-даа аай-дедир октап турда, чазылбас, тоглавас. Белеткеп алган долгактарывысты кижи бүрүзү уур шаа-биле машина турар черге чедир эктинге чүктеп чедиргеш, чүдүргеш, аалга бедик черге ол-ла хевээр аскылап алыр бис. Аяста-даа, чаъстыгда-даа мынчаар белеткеп каан долгак агаарга тургаш, кургап каар. Дашты куурара-даа берзе, чазын, кыжын малга каап бээрге, ишти ногаан хевээр болур. Долгактың эптиг чүвези айыырлап турбас, хол-биле туткаш, малга каап бээр. Ылаңгыя хураганнарга каап бээрге, амыраар, дыка таарымчалыг чеми-дир бо.
Сөөлгү үеде бо арганы ажыглап чоруур улус шуут ховартаан хевирлиг, черле дыңналбас чорду. Ынчангаш бодум хуумда сиген кезилдезинге киржип келген аныяктарга, дөргүл-төрелдеримниң ажы-төлүнге өгбелеривистиң ажыглап чораан аргазын утпазын дээш салгалдан салгалче дамчыдып берип, өөредип, тайылбырлап чоруур мен.
Бо чылгы мал чеминиң белеткелинге ажы-төлүвүс, дуңмаларывыс, чайгы дыштанылгазында келген студентилеривис, кады-кожа өглеривистен 10 ажыг кижи демнежип киришкен. Ниитизи-биле бир чылда 20 тонна долгакты белеткеп алырывыска, кышты хүр-менди ажа бээр, малывыска четчир. Колдуунда шээр мал болгаш инектерниң кыштап чиир чеми-дир ийин. Сарлык боду тайга-таскылга чоруур болгаш улуг азырал-даа негеттимес мал чүве – деп, малчын тайылбырлады.
Малчынның сиген кезилдезинге дузалажып келген аныяктарның бирээзи Айыжы Седен. Ол бо чылын 9-ку классты дооскаш, ортумак тускай өөредилге черинче өөренип кирип алган, күзүн сургуулдап чоруптар. Боду бичиизинден тура бо ажылды көрүп өзүп келген. Долгакты канчаар кылырын эки билир болгаш холу эптежи берген, шалыпкыны кончуг: “Долгак кылырында берге чүү-даа чок. Ол арганы бис база салгалдарывыска дөмей-ле дамчыдып бээр бис” – деп, ол чугаалады.
Хоорайже дывыржаан ажыы чүл?
– Ада-өгбемден салгал дамчып келген мал ажылын бичиимден тура көрүп, көдээ ажыл-агыйынга өзүп келген кижи мен. Ынчангаш ада-ызыгуурум чурттап чораан хонаштарын ээнзиретпейн, малының дуюун үспейн, улам өстүрүп көвүдедир сорулга-биле бодум арат ажыл-агыйын тургускаш, ону удуртуп, 10 чыл ажыр мал малдап, кызып ажылдап чоруур мен. Бо үе дургузунда хууда ажыл-агыйым чорудуп, араттап келгеш, сарлык малды 20 баштан өстүрүп эгелээн мен. Оом бо хүнде 100 ажыг баш чедир өскени бо. Чылгы мал 50 хире, 80 хире инек, шээр малым 200 хире.
Мал малдап чурттап чоруур девискээрим дээрге бистиң ук төөгүвүстен ада-өгбелеримниң чурттап чораан черлери-дир. Миннип кээримге-ле, Улуг Ак, Муңгаш Ак бо мынчаар кыштаг-хонаштарга кырган-ачам, кырган-авам-даа, ада-ием-даа малын малдап өстүрүп чораан.
Кады чурттаан эжим, 3 уругларым авазы мээң кол дузалакчым. Уруг-дарыывыс өскен. Школаны дооскаш, эртем-билиг чедип алган аңгы ажыл-агыйлыг. Улуг уруум Кызылдың ХБАБ эргелелиниң даргазы, ортун уруум школаны алдын медаль-биле дооскаш, эмчи болур күзелин боттандырып, ам-даа студентилеп турар, хеймер оглувус юрист эртемин шилип алган, база студентилеп турар.
Малчынның банкызы – малы
Сөөлгү үеде саан үезинде чамдык аалдарда инек саар улузу чок болур-дур. Ажылгыр эр кижилер боттары саап олурарга, каракка чаржынчыг-дыр. Ол дээрге эр кижиниң кылыр ажылы эвес ышкажыл. Ам канчаар, кара шай ижер эвес, сүт херек-ле болгай дээш боттары саап алыр. Чүге ындыгыл дээрге, аалдың херээжен улузу колдуунда хоорайда ажы-төлүн азырап, төпке чурттаксаар болуп турар. Мал-маганның ак чемин ажаап-болбаазырадып алырындан чалгаараар ийик бе азы кылып билбези ындыг бе, чок болза, шуут хөңнү чок болуп турар ирги бе, билбес мен. Бо мындыг байдал кижи сеткилинге таарышпас, арай дүвүренчиг болуп турар.
Амгы үеде улусту дыңнаарга-ла, шупту хоорайже чурттаксаар, ынаар дывыржыр. Ынчап баарга, мал ажылын кым кылыр? Бо шагның аныяк-өскеннери эде боданыр болза эки-дир ийин. Кижи бүрүзү эртемден, кижи бүрүзү дарга-бошка болур эвес аан. Ийе, эртем-билиг чедип алыры чугула-дыр ийин. Ынчалза-даа көдээ амыдыралды сонуургап, хол-биле тудуп, ол талазы-биле эртемниг болуп, боттарының шыдаар аайы-биле олче кызымак боор болза, бистиң ада-өгбелеривистиң кылып чораан ажыл-ижинде эмин эрттир берге чүве чок. Белен чүве кайда-даа чок дээрзи билдингир болбайн аан. Чүү-даа чүвеге чоорту өөрени бээр, ажырбас.
Мал малдаары дээрге эрес-кежээ улустуң амыдырап-чурттаар аргазы-дыр. Ада-өгбелерниң изин истеп чурттаары – амыдыралдың эң-не каас, тодуг-догаа, бай-шыырак чурттап болур аргазынче кокпа. Ол кокпа чүгле экиге чедирер. Кайы хире малың өстүрүп алыр сен, ол хире эки амыдыралды бодуң холуң-биле тудар сен, кассаң ол хире болур. Кадарчының банкызы – ооң малы-дыр. Одар сыңмас мал турда, кымдан артык чоргаар чурттап болур-дур ийин. Тыва чонум шак ындыг чоргаар чурттап чоруур болзун деп күзелдиг мен – деп, бодунуң изиг күзелин малчын илеретти.
Карина МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №64 2024 чылдың август 24
