Бажың-Алаак — кайгамчык салым-чаяанныг артистерниӊ, ыраажыларныӊ, чогаалчыларныӊ, хөөмейжилерниӊ чурту. Чүге ындыгыл? Чамдык кижилер суурнуӊ онзагай туружунда бурунгу улуг шивээ-хоорайжыгаш биле ыдыктыг Үстүү-Хүрээниӊ аразында болганындан дижир, өскелери ак-көк аяс дээринден, арыг аржаан суундан, чымчак кара хөрзүнүнден-даа дигилээр, а үшкүлери уран талантылыг өгбелери ыраажы Маадыр-оол Монгуштуң, хөөмейлээр Комбу Ондарның, чогаалчы Чанчы-Хөө Сеглеңмейниң талантызын салгаанында дижирлер.
Тыва Арат Республикадан чуртуң төвү — Москвага бир-ле дугаар уран талантызын чаӊгыс чер чурттуг өгбелеривис бараалгадып, үнүн бижиткенин төөгүден билир бис. Ындыг чараш чүүлдү өгбелеривис 1934 чылда Тыва Республиканыӊ баштайгы культура сайыттарыныӊ бирээзи, чогаалчы Седип-оол Танов, хөөмейлээр Комбу, ырлаар Маадыр-оол үлегер кылдыр көргүскеннер. 1959 чылда баштайгы уран-чечен «Ак-көк хемниң кижилери» деп кинону тырттырган. Ында ниити көргүзүглерлиг эпизодтарга суурнуң улуг-биче чону хөйү-биле киришкеннер. Ол онзагай чүүлдүң ачызында аныяк салгал Тываның культуразыныӊ тускай ховар мергежилдиг кижилерин көрүп, ужуражыр аас-кежиктиг болган. Ынчан сургуулдар чогаалчы Степан Сарыг-оолду, чурукчу Николай Рушевти, уруу Надяны, артист Көк-оолду чоок танып алганнар. Ынчангаш сургуулдарывыстан хөй кижи уран талантылыг болуп, культура талазы-биле мергежилдерни шилип алганы таварылга эвес.
Ч.Ч.-Д. Ондар аттыг төрээн школавыс ажы-төлдү эртем-билиг-биле чепсеглээринден аңгыда, оларның салым-чаяанын сайзырадып, уран талантызын деткип келгенинден, доозукчуларывыстан уран талантылыглар хөй болган.
Олар дээрге «Чадаананың Айлаң кужу», Тывага билдингир ыраажы, композитор чораан Мерген-Херел Монгуш, Тыва Республиканыӊ болгаш Россия Федерациязыныӊ алдарлыг артистери Татьяна Доржу, Михаил Айыжы, Надежда Шойгу, Галина Сюрюн, Кайгал-оол Ховалыг, Мөңгүн-оол Ондар дээш өскелер-даа.
Тыва Республиканыӊ база Россия Федерациязыныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ болгаш Журналистер эвилелиниӊ кежигүннери: Олег Сувакпит, Таспай Саая, Комаадыр Ооржак, Чылгычы Ондар, Геннадий Дамдын дээш өскелер-даа-дыр.
Доозукчуларывыстың уран талантызын бараалгадып эгелээнинде солун төөгүлүг чүүлдер хөй. Чижээ, баштайгы ыры-хөгжүм «Аян» ансамблинге школавыстан Мерген-Херел Монгуш, Михаил Айыжы, Надежда Шойгу, Галина Сюрюн ыр-шоорун чонунга бараалгаткан. Мерген-Херел Монгуш школачы тургаш-ла башкызы Василий Алексеевич-биле «Дамырак» деп ырызын бижээн. Раиса Сат «Эзирниң самы» деп тыва кинода Зойканың ролюн тергиин ойнаан дээн ышкаш.
Алдарлыг уран талантылыг доозукчуларывысты амгы салгал дөзеп, школавыстан салым-чаяанныглар үнүп турары өөрүнчүг. Чижээ, ыраажы, хөөмейжи, самчылар Артём Монгуш, Каптагай Ондар, Эдиски Монгуш, Тамир, Эрес Ховалыглар, Александра Ооржак тыва чонунга бараалгадып чоруурлар. Хоочун ыры башкызы Василий Иргит, хореограф башкы Зоя Балчыырак, баянчы, ыры-хөгжүм башкызы Марта Ховалыгныӊ ачызында школавыстыӊ өөреникчилери кожууннуӊ, республиканыӊ уран чүүл көрүлделеринде доктаамал 1-ги черлерни ап, шаңнал-макталга төлептиг болуп чорууру өөрүнчүг.
Кайгамчык чогаадыкчы салым-чаяан — кижиниӊ сагыш-сеткилин байыдар, мөзү-шынарын чараштап хевирлээр, билиин, культуразын бедидер күш дээрзин доозукчуларывыс медереп чоруурлар.
Бөгүнде 100 ажыг хоочун, аныяк-даа доозукчуларывыс Тывавыстыӊ аӊгы-аӊгы булуӊнарында культураныӊ янзы-бүрү мергежилдиглери болуп, ат-алдарлыг ажылдап чорууру – онзагай чүүл болур.
/ Ш.Ч. САРЫГЛАР, хоочун башкы.
Бажың-Алаак суур.
“Шын” №83 2024 чылдың октябрь 30