Суицид (лат. sui – боду бодун caedes – өлүрер дээн). Бо кадагааты сөстүң дыңналыры безин каржы, өске боорда, та чүге-ле чүве ийик, бистиң төрээн дылывыс аразынче шөлээ-чөпшээрел чок сыңнып киргеш, оон уштунар хамаан чок, улам быжыгланып турарын эскерзе чогуур. Ындыг сөстү ажыглаар байтык, танывас боорувус кай.
Час дүшкени-биле бүгү бойдус чоорту дирлип, хүннүң чылыы күштелип турда, харалаан, ооң чанында амыдыралдың каржы талазы база диргелип турар. Бодунуң амы-тынынга четтинер чорук, ылаңгыя часкы үеде, 14–15 харлыг назы четпээннер аразынга бо-ла болу бээри хомуданчыг. Ол ышкаш 16–19 хар үезинде улустуң бажынга ындыг бодалдар чылдагаан чок черден тыптып турарын эртемденнер шинчилеп үндүрген. А назы четпээннерниң 10 хуузу бодунуң амызынга четтинерин кезээде бодап чорууру айыылдыг.
Оларның ынчап баарының чылдагаанын, бир дугаарында, “дуза дилээн кыйгы” деп билип алыры чугула. Шак ындыг уругларның 90 хуузунга ылаптыг дуза хереглеттинип турарын улуг улус дарый эскерип билир ужурлуг.
Хөй кезиинде назы четпээннер хүндүскү азы кежээки үеде бажыңнарынга бодунуң амызынче халдаарын оралдажып турар. Ол дээрге бир-ле кижи оларны көрүп кааш, дуза кадыптар ирги бе дээн бодалдыг каржы базымны кылып турары. Чүгле олар ооң коргунчуг айыылын чедир бодавайн турар. Оваарымча чок базым кылганнарның дөрт дугаары-ла амызынга шынап-ла четтинип турар. Ынчан оларның соондан ада-иези, чоок кижилери халактап артып каарын ол каржыланган назы четпээннерниң кажан-даа медереп шыдавазы хомуданчыг.
Ниити турум эвес чорук, чедимче чок сойгалаашкын, бодунуң дугайында хөлүн эрттир бедик кылдыр санаары – чуртталганың үнезиниң сузун базарынга эптиг байдалды тургузар. Ооң тевии-биле назы четпээннерниң сагыш-сеткилиниң хайныышкыны күштелип, бичии-ле маргыжыышкын үезинде бодунуң амызынга четтинер бодал иттирип эгелээр.
Ада-иелер дараазында чүүлдү утпаза чогуур: маргыжыышкын өөскүп үнген таварылгада ону дүрген соксадыр, боду ыыттавайн баарын кызыдар, бодунуу шын дээрзин миннир.
Бодун боду чагырып шыдавайн барган үезинде назы четпээннер каржы болгаш дүрген апаар. Ынчан оларның холунга туттунган чидиг херексел, эм аймаа, соңга баартаа – шупту амы-тынга айыылды тургузуп болур.
Амы-тынынга четтинер дээн уругларны эскерип болур чүүлдерни үш бөлүкке чарып турар: сөс домаандан, аажы-чаңындан, байдалдардан.
Сөс домаандан эскериглер:
1. Амы-тынынга четтинеринге белеткени берген кижи, сагыш-сеткилиниң хайныышкынының дугайында бо-ла чугаалай бээр боор;
2. “Мен моон ыңай мынчаар чурттап шыдавас мен”, “амы-тынымга четтинер мен” деп дорт өлүм дугайында чугаалаарындан кортпас апаар;
3. “Кымга-даа моон соңгаар анчыг болбас мен”, “мен дээш моон соңгаар дүвүревес сен” деп ойзу-кыйзы чугаалап эгелээр;
4. Бодунуң амызынга четтинген дугайында хөй баштактанып эгелээр;
5. Өлүм дугайында орта эвес сонуургалы көвүдээр.
Аажы-чаңындан эскериглер:
1. Бодунга үнелиг чүү-хөөзүн улеп, эгелеп каан чүүлүн дүрген доозарын кызыдып, эрте-шагда көрүшпези улус-биле эптежип, найыралдажып эгелээр.
2. Хенертен дараазында өскерлиишкиннерни көргүзүп эгелээр:
- чемни – эвээшти азы хөлүн эрттир хөйнү чип эгелээр;
- уйгузу – көвүдээр азы шуут чидер;
- даштыкы хевири – чуттуг апаар;
- өг-бүлезинден, эш-өөрүнден болгаш өске-даа улустан хоорук апаар.
3. Харыксыргай байдалын, күш чок болгаш шуут чөгел төнгенин көргүзер.
Байдалдардан хамаарылгазы:
1. Эш-өөр чок, бодун кызагдаткан деп санап чоруур социал байдалы хагдынчак апарганда;
2. Турум эвес байдалда чурттап турар (өг-бүлезинде шыңгыы сандараашкын – ада-иезиниң олче азы бот-боттарының аразында багай хамаарылгазы; боду ийикпе азы ада-иези араганың аспаанче кире берген болза);
3. Күш дөгээшкинниг, сексуалдыг азы эмоционалдыг күчүлелден когараан деп билип чоруур;
4. Мурнунда база ындыг шенелде кылып турган;
5. Эш-өөрүнүң аразындан азы өг-бүлезинден бир-ле кижиниң амызынга четтингениниң салдары;
6. Аар качыгдалга таварышканда (чоок улузун чидирген азы ада-иезиниң чарлыышкыны);
7. Бодунга хөлүн эрттир шүгүмчүлелдиг хамаарылга.
Назы четпээн уругларның аажы-чаңында үстүнде айыткан барымдаалар эскертингир апарган таварылгада ада-иелерге сүмелер:
1. Кончуг кичээнгейлиг назы четпээн урууңарны дыңнап, ооң-биле чоок чугаалажыңар. Ооң чугаалап шыдавайн турар нарын айтырыын билип алырын кызыдыңар.
2. Уругнуң шиитпир хүлээп турары кайы хире шыңгыызын билип алыңар. Бир эвес амы-тынынга четтинер дээни чугаа кырында эвес, а тодаргай болза, байдал чидиг дээрзин билип, дарый хемчег алганы дээре.
3. Сагыш-сеткилиниң саймааралының ханызын билип алыңар. Назы четпээн кижи дыка нарын байдалдарны чурттап эртип тургаш-даа, амызынга четтинерин бодавас. А чамдык таварылгаларда бичии депрессия соонда, хенертен идепкейи көдүрлүп, тура дүшпейн, ажылдаары көвүдээр. Бо таварылгада дүвүрелди оттуруп, кичээнгейлиг болур болза эки.
4. Уругнуң бичии-даа хомудалдарын эрттирбейн, кичээнгейлиг болуңар.
5. Уругдан чүге амы-тынынга четтинер деп турарын дорт айтырыптарындан кортпаңар. Шак ындыг айтырыг кажан-даа уругга хора чедирбес, харын-даа уруг сагыш-сеткилин дүвүредип чоруур айтырыгларын үндүр чугаалаар арга тыптып келгенинге өөрүүр боор.
Карина Монгуш