22 муң чурттакчылыг Улуг-Хем кожуунда Одаар чүүл складының ажылында соок дыңзып эгелээни-биле чымыштыг хүннер эгелээн. Ооң-биле чергелештир Шагаан-Арыг хоорайда хөй аал чурттаар 62 бажыңны чылыг-биле хандырып турар Чылыг-электри төвүнүң ажылы үзүктелиишкин чок, график ёзугаар уламчылавышаан.
Республиканың өске кожууннары-биле деңнээрге, чер-девискээри улуг эвес, 5 муң ажыг дөрбелчин метр, а кижи саны-биле эң хөй деп санадыр (сөөлгү чизениң баш бурунгаар түңнелдери-биле алырга, 22 муң чурттакчылыг) Улуг-Хем кожуунда одалга сезону үзүк-соксаал чок, график ёзугаар уламчылавышаан.
Хөмүр-биле одаар база чоннуң чугаалажып өөренгени-биле «черде» ыяш бажыңнарның саны 1130, ооң-биле чергелештир 100 ажыг 2 каът коттедж бажыңнар бар дээрзин кожуун чагыргазы дыңнадып турар.
Бо хүннерде Улуг-Хем кожуунда Одаар чүүл складында чымыштыг ажыл-иш эгелээн. Кышты өттүр одалга сезонунуң үезинде 15 муң тонна хөмүр-дашты хереглекчилерге садар сорулга салдынганын, хөмүр-даш складының удуртукчузу Саян Дембирел чугаалады.
— Амгы үеде барык 15 муң тонна хөмүр-дашты Улуг-Хем кожууннуң Одаар чүүл складынга Каа-Хем хөмүр-даш уургайындан сөөртүп эккелгеш, хереглекчилерге садып-саарып турар бис. Одаар чүүл курлавыры кыштың «тыныжындан» хамааржыр. Бо чылын дыка соок болуп тур. Ынчангаш бо удаада хөмүр курлавырын 20 муң тонна чедир өстүрер бодалдыг бис. Энир чылын моон чүгээр турган болгаш, 12 муң хире тоннаны чурттакчы чон болгаш албан-организацияларга чедиштирип турганывысты эки сактыр кижи-дир мен.
Бир айда 3 муң ажыг тонна хөмүрнү хереглекчилер садып алыр деп бүзүрелдии-биле чугаалап болур. Чүге дизе кожуунувуста 9 көдээ суурдан аңгыда, Шагаан-Арыг хоорайның хөй кезии одаар бажыңнарлыг. Ынчалза-даа байдал чүгээр деп болур. Одаар чүүл складының машина-техниказы бир хүнде хөмүр-даш уургайынче 2 удаа барып чедип, одаар чүүлдүң курлавырын сөөртүп эккеп турар.
Улуг-Хем кожууннуң Шагаан-Арыг хоорайда Чылыг-электри төвү эрткен вектиң 1981 чылда ажыглалче кирген. Ниитизи-биле 62, ооң иштинде 16 – беш каът база 46 ийи каът бажыңнарны, 28 километр 462 метр узун хемчээлдиг хоорзалар таварыштыр чылыг-биле хандырып турар.
Шагаан-Арыг хоорайда Чылыг-электри төвүнде 100 ажыг кижи, ооң иштинде Одалга суугузун башкарар цехте тускай эртемниг 11 специалист дөрт ээлчегде ажылдап, 12 шак дургузунда улуг-биче чоннуң чурттап олурар оран-савазы чылыг болзун дээш дыңзыг сооктар-биле демисежип турар.
Шагаан-Арыг хоорайда Чылыдылга төвүнүң участок начальниги Аян Кызыл-оол:
— Амгы үеде одалга сезону үзүктелиишкин чок эртип турар. Чылыг-электри төвүнүң суугулары бир хүнде 160 тонна хөмүрнү чарыгдаар. Бо хүннерде он хонуктуң курлавыры арткан. Ынчалза-даа одаар чүүлдү база үе-шаанда сөөртүп эккеп турар болгаш, берге айтырыглар чок деп болур. ЧЭТ-тиң үндүр одап турар температуразы 101 градус, а дедир кээп турар чылыгның хемчээли 71 градус дээрге эки көргүзүг болур. Даштын агаарның температуразы чавызап, соок дыңзый бээрге-ле, хөй тонна хөмүрнү одаар апаар, а кажан агаар-бойдус чылый бээрге, одаар чүүлдүң хемчээли база эвээжей бээр.
Чылыг-электри төвүнүң участок начальниги Аян Кызыл-оолдуң чугаазы-биле алырга, одалга сезону хөмүрнүң шынарындан база дорт хамааржыр. «Чоокка чедир Чадаана болгаш Элегес хөмүр-даш уургайларындан одаар чүүл-биле Шагаан-Арыг хоорайда Чылыг-электри төвүн хандырып турган. Ол бистиң суугуларга (котёлдарга) таарышпас, чедир кыппас, чылыг бербес болганындан Каа-Хем уургайы-биле керээни чарып алыр ужурга таварыштывыс, ооң түңнелинде байдал экижээн» — деп, ол онзалап демдегледи.
Чылдың-на одалга сезону эгелээр мурнуу чарыында суугуларны болгаш хоорзаларны удур септеп-селип, кышка белеткел ажылдарынче онза кичээнгейни угландырып турар болгаш, Шагаан-Арыгда Чылыдылга төвүнүң күш-шыдалы ам-даа четчир дээрзин инженер-техниктиг ажылчыннар бадыткап турар.
— Амгы үеде 4 суугуну одап, каът бажыңнарны чылыг-биле хандырып турар бис. Чылдың-на кышка белеткел ажылдарынче шыңгыы кичээнгейни угландырып турар болгаш, Шагаан-Арыг хоорайда Чылыг-электри төвүнүң чылыг бээр магадылалы, күш-шыдалы оранчок улуг. Ам-даа бир Шагаан-Арыг хире хоорайны одаптар бис – деп, Аян Кызыл-оол чугаалады.
Мерген ОНДАР.
Буян Монгуштуң тырттырган чуруктары.
