2025 чылда тыва бижик тургустунганындан бээр 95 чыл болуп турар. Ол ышкаш чылдың-на июнь 28-те тыва бижиктиң хүнүн амгы үеге чедир демдеглеп эрттирип келген.
1930 чылга чедир тыва дыл бодунуң бижии чок турган. Таңды-Тыва Улус Республика тургустунган соонда, херек эмгелелинге, парлалга адырынга тывалар эрги моол дылга үндезилеттинген литературлуг моол дылды ажыглап турганнар.
1925 чылдың октябрь айда Тываның улусчу революция партиязының IV съездизинге тыва национал бижикти тургузарының дугайында шиитпирни хүлээп алган. Тыва бижикти моол азы кирилл алфавитке үндезилеп тургузарының дугайында сайгарылгаларны кылган соонда, кирилл алфавитке даянып тургузарының дугайында саналдаан кыйгырыгны ССРЭ-ниң Эртемнер академиязынче чорудары-биле белеткээн.
1920 чылдарда ССРЭ-ге өске республикаларның бижиктерин латинчидер ажыл чоруп турган. Ооң салдары-биле Тывага база национал бижикти латин графикага үндезилеп тургускан. Алфавит тургузар ажыл чүгле Тыва Арат Республикага эвес, а ССРЭ-ге база чоруп турган. Тывага бижик чогаадыр ажылды ламалар Севен биле Лопсан-Чимитке дагзып каан. 1928 чылда немец алфавитке үндезилеп, бижик чогаадыр төлевилелди тургускан. 1930 чылда баштайгы 3 номну 9200 кезек кылдыр үндүрген. 1944 чылда 51 ном 100 муң кезек үнген. Ол бижикти 10 чыл ажыр ажыглаан.
1930 чылдарның төнчүзүнде ССРЭ-ниң чоннарының бижиктерин кирилл алфавитче шилчидер ажыл чоруп эгелээн. Ооң түңнелдериниң бирээзи тыва бижикти кирилл алфавитче шилчидериниң дугайында Тыва улусчу революция партиязының XII съездизиниң шиитпири болган. Тыва бижикти чогаадыр ажылды эртемден А.А. Пальмбахтың удуртканы тускай комиссия чоруткан. Ол тыва бижикти тургузарынга кол рольду ойнаан. Ынчалза-даа төнчү чаа алфавитти 1943 чылдың октябрьда Дыл болгаш бижик комиссиязы чүүлдүгзүнгеш чөпшээрешкен.
1943 чылдың сентябрь 8-те Тыва улусчу революция партиязының төп комитеди болгаш Тыва Арат Республиканың сайыттар чөвүлели 1944 чылдың май 1-ден тура чаа бижикче шилчиирин доктааткан. Ооң-биле кады чогаалдар кирилл алфавитке үнүп эгелээн. Ынчан латиница база кирилл алфавит-биле чергелештир ажыглаттынып турган. Кажан Тыва Арат Республика ССРЭ-ниң составынче кире бергенде, 1945 чылда кирилл алфавитче бүрүнү-биле кирген.
Кирилл алфавитке үндезилеттинген тыва алфавитте 36 үжүк бар. Орус алфавитке чүгле ң, ө, ү деп үжүктерни немепкен. Тыва бижик бодунуң тыптып келген үезинден тура каш-даа чаарттынган. Амгы үеде ол кирилл алфавит-биле ажылдап турар.
Тыва бижиктиң 95 харлаанынга тураскаадып, Тываның дыл шинчилекчилери элээн хемчеглерни эрттирип турарлар. ТГШИ-ниң эгелекчи саналы-биле июнь 19-та “Тыва бижиктиң 95 чыл ою: ону кадагалап арттырып алырының чаа хевирлери” деп “төгерик столду” эрттирген.
Аңаа ТР-ниң Дээди Хуралының депутаттары, Өөредилге, Чурагайлыг хөгжүлде, Культура яамылары, Национал школа хөгжүдер институт, Тыва культура төвү, А.С. Пушкин аттыг национал ном саңы, Национал архив, Ю.Ш. Кюнзегеш аттыг Тываның ном үндүрер чери, В.Ш. Көк-оол аттыг Национал театр, Алдан-Маадыр аттыг Национал музей, Улусчу чогаадылга бажыңы, Делегей чергелиг “Хөөмей” академиязы, А.Б. Чыргал-оол аттыг Кызылдың уран чүүл колледжизи, Тываның журналистер, чогаалчылар эвилелдери, “Тыва Медиа Бөлүк”, “Тыва” КТРК, Националдар херектериниң талазы-биле агентилел, Тыва дыл башкыларының каттыжыышкыны, “Тываның буянныг чүректери” волонтёрлар организациязы дээш өске-даа тыва дылдың келир үеде салым-чолу дээш сагыш човап чоруур кижилер киришкен.
“Төгерик столга” тыва дылдың национал корпузун ажылдап кылыр төлевилел дугайында чугаалашкан. Ону “Тыва бижиктиң тургустунганындан бээр 95 чылынга” тураскааткан болганда, тыва бижиктиң тыптып, сайзырап келген төөгүзүнүң дугайында дыл эртемнериниң доктору Байлак Ооржак илеткээн.
Ук корпусту кылырынга республиканың аңгы-аңгы албан черлериниң демнежилгези, кады ажылдажылгазы херек дээрзин эртемденнер тайылбырлаан. Дыл талазы-биле ажылдап турар албан черлеринде чурагайжыдып, парлап каан янзы-бүрү тыва сөзүглелдер бар дээрзин чыылганнар демдеглээн. Кандыг-ла-бир организацияда бар сөзүглелди өскелери катап парлаарының орнунга, удур-дедир боттарының аразында солчуп алыры тыва дылдың шинчилелинге дуза болур. Ынчангаш янзы-бүрү албан черлерин чыгганының ужуру ол. Тыва дылда бижиттинген сөзүглелдерни чаңгыс черге чыып алырга, дыл шинчилекчилеринге эртем ажылдарын бижиирде, хереглээн материалын тып алырынга дөгүм болур. Тыва дылывысты чаңгыс чер чурттугларывыс шинчилеп, ооң сайзыралы дээш шалыпкын ажылдаары чонга база ужур-дузалыг.
Шак ындыг корпустар делегейде шагда-ла тыптып келген, а орус дылдың корпузу 2000 чылдарның эгезинде эгелээн. Ол амгы үеде эң-не улуг корпустарның бирээзи апарган. Россияның иштинде өске-даа үндезин чоннарның дылдарының корпустары база амгы үеде элээн көвүдээн. Оларга татар, башкир, саха (якут), марий, коми, чуваш дээш өске-даа дылдар хамааржыр.
Тывада ук ажылды шуут чок деп болбас. 2009 чылда Тываның күрүне университединиң иштинде “Тюркология” эртем-өөредилге төвүнге Мира Бавуу-Сюрюн, Байлак Ооржак, Аэлита Салчак болгаш өске-даа тыва дылдың шинчилекчилериниң удуртулгазы-биле эгелей бергеш турган. Хөй кижиниң, албан черлериниң демнежилгези ук ажылды элээн дүргедедиптер дээрзинге идегел бар. 2009 чылдан бээр элээн хөй сөзүглелдерни чурагайжыдып, корпусче кииреринге белеткээн. Аңаа ТывКУ-нуң филолология факультединиң студентилериниң киирген үлүг-хуузу база улуг дээрзин “Тюркология” төвүнүң амгы үеде эргелекчизи, дыл эртемнериниң кандидады Аэлита Салчак демдеглээн. Ол Россияда өске чоннарның боттарының дылын, бижиин кадагалап арттырып алырының чаа аргаларының дугайында илеткээн: “Тыва дылдың национал корпузун кылырда, аңгы-аңгы дылдарның корпустарынга даянып, бүгү талазын өөренип көрүп турар бис”. Ол бодунуң илеткелинге өске дылдарның корпустарындан чүнү үлегерлеп ап болурун, чүнү өттүнүп болбазын сайгарып, өөренип көөр ажылдар доктаамал чоруп турарын демдеглээн.
Тыва дылдың национал корпузун канчаар кылырын ТГШИ-ниң дыл секторунуң эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Чойган Ондар мынчаар тайылбырлаан: “Электроннуг корпустуң ажылын уламчылавышаан, чечен чогаалга, солуннарга, эртемге, шүлүкке, аас чогаалга, диалектилерге, чугаа дылынга, төөгүге дээш аңгы-аңгы корпустарны ниити кол корпустуң адаанга чыыр бис. Ынчап кээрге бо корпус канчаар-даа аажок улуг хемчээлдиг болур. Амгы үеде ону эгелеп каан аңгы сайт бар”.
Солуннар шаандан тура үнүп турар болганда, ол база тыва дылдың улуг төөгүзү-биле тудуш харылзаалыг. Ынчангаш ону аңгы бөлүктээри чугула дээрзин ол демдеглээн. Ол ышкаш Тываның девискээринде шаандагы тураскаалдарда руниктиг бижиктерни төөгү корпузун аңгы тургускаш, киирерин планнап турар. Ниитизи-биле бо корпуска тыва дылда бижиттинген бүгү-ле медээлер болгаш сөзүглелдер кирген турар ужурлуг. Сөзүглелдерден аңгыда видео-материалдарны база киирери көрдүнген.
1930–1940 чылдарда үнүп турган эрги-түрк бижиктерге база аңгы корпусту тургузар. Тыва бижиктиң тургустунуп келген төөгүзүнүң дургузунда шын бижилге дүрүмнери өскерлип турган. 1940–1960 чылдарда чаңгыс дүрүм, а 1963 чылдан эгелээш, тыва бижиктиң дүрүмнери элээн көвүдеп келген. Ынчангаш ук сөзүглелдерни үе-чада аайынче көөр болза, ылгалдар бар.
Шак мындыг улуг ажылды 2033 чылга чедир доозар кылдыр чижеглей бодап турар. Ону кылырда, баш удур белеткел ажылдарын чорудары база чугула дээрзин Чойган Ондар демдеглээн: “Мындыг улуг ажылды чорудар мурнунда биске тыва дылдың шын бижилгезин хынаар тускай программаны чогаадып кылыры база кирип турар. Ону кылып албас болза, ынча хөй сөзүглелди чурагайжыдар мурнунда, хол-биле чаңгыстап хынаарынга канчаар-даа аажок хөй үе болгаш күш негеттинер. Ол оон аңгыда чурттакчы чонга шын бижилгениң дүрүмнерин шиңгээдип, частырыг чок бижииринге база ажыктыг”.
Тыва культура төвүнүң кол эртем ажылдакчызы, дыл эртемнериниң доктору Мира Бавуу-Сюрюн тыва дылдың национал корпузун тургузарының дугайында бодунуң бодалдары-биле база үлешкен.
Бо хемчегге чыглып келген албан черлериниң төлээлери тыва дылдың национал корпузун тургузар ажылды деткип, үлүг-хуузун шыдаар шаа-биле киирип, боттарында бар материалдар-биле үлежирин аазап, аразында ажыл-агыйжы дугуржулгаларны чорударын сүмелеп, тус-тузунда боттарының үзел-бодалдары-биле үлешкеннер.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны ТГШИ-ниң парлалга албанындан алган.
“Шын” №24 2025 чылдың июнь 26