Эдегей аксының ооржактары

Эдегей аксының ооржактарын Тос-Каралар болгаш Шыжылаалар деп ийи аңгы шолалап адаар. Тос-Каралар дээрге чаңгыс иениң оолдары, тос кара алышкылар ооржактар кончуг дээн малчыннар, тараачыннар, мөге-шыырак, үжүк-бижикке номчуур, бижиир кылдыр хүрээ-хиитке өөренип алган эрлер дээр чүве. Мал-маганы, боттары көвүдеп өссе-өссе, Эдегей аксынга сыңмастап, Хемчиктиң ол-бо талазынче көжүп, Хорум-Даг, Чыргакы, Чыраа-Бажы, Алдан-Маадырдан бээр тарай берген.

«Шыжылаалар» дээрге Алашка, Акка дааштыг даг хемнериниң унунга төрүттүнгеш, чурттап чораан ооржактар. Алаш ооржактары өглерин хемден көңгүс ырак эвес эрик кырынга тип алыр, оон өске өг тигер дески чер чок. Чайгы өгнүң иштинге-даа, даштынга-даа Алаш хемниң шаалаан даажы дыңналып турар. Ынчангаш бо ооржактар хеминиң унун базар дээш шыжыңайнып алгыржып чугаалажыр, Шыжылаа ооржактары деп ат оон тывылган.

Чүгүрүк Кара-оол

Эрткен чүс чылдың бежен чылдарының эгезинде Советтиг Тываның 5 чыл ою колхозтуң чартык чыл түңнелиниң байырлалы «Маевка» алды айның төнчүзүнде суур адаанда Арыг-Бажының иштинге болуп турган. Кара-оол байырлалга келгеш, аъдындан дүшкеш, хөй аъттар аразынга баглап кааш, дергизинден чүү-хөөзүн дүжүрүп алгаш, терек хөлегезинге олуруп алган. Хүн хөлчок изиг болган. Сапоктарын ужулгаш, кылын хөйлеңин база уштуп салып каан. Шилде шайын ижип, хапта бышкан эъдин чип, хөлегелеп олурган.
Бир көөрге адаанда арыг иштинде оруктан он шаа кончуг эрлер бар-ла шаа-биле халчып орган. Кара-оол кайгап калган, улус-даа алгыржыр, тура халып келгеш, корткаш, даргалар орар столче база-ла бар шаа-биле халып чеде берген. Аңаа манап орган шииткекчи (судья) эскербейн баргаш, Кара-оолду база чарышка киришкен кижи деп бодааш, бир дугаар келген деп санааш, акша-биле шаңнаан. Ол хевээр Кара-оолду «Чүгүрүк Кара-оол» дээр апарган.

Дилги чедер

Товарищтай Хемчик кыдыынга бир ортулукка чыжыргана мажактап кактап чоруп турган, көөрге бодундан ырак эвесте терек артында дилги чаштынып чоруп турган. Удур кылаштаарга, дилги халып ыңай боорга, соонда бир чүве сөөртүнүп чораан, ынчангаш шоолуг халый албас болган. Товарищтай дилгини ойладып тургаш, ыяш-биле бажынче соп тургаш өлүрүп алган. Демир дузак дилгиниң мойнунче киргеш, шивейлиге берген бооп тур, а дузакты бала дурту хире доорбашта баглап каан болган. Товарищтайдан:
– Боо чок чорааш, дилгини канчап өлүрүп алдың? – деп айтырарга.
– Чеде халый бергеш, ыяш-биле соп алдым – дээр болган.
Шынап-ла, дилгини көөрге, бажында балыгдан өске чери бүдүн болган. Оон Товарищтайны «Дилги чедер» деп шолалап каан.

Даш-Чүрек

Совхозтуң бир кадарчызы күзүн, сес ай үезинде, алды хире кончуг шыырак сиген кезер эрлер айбылап алгаш, Алаш аксында арыгга сиген кестирген. Кежээге чедир сигенни-даа эңдере кескен. Кадарчы ажылдаан улузун аъшкарып-чемгерип, тыва арагазын кудуп, хөлчок-ле хүндүлээн. Өлчей-оол ужуп каарга, эштери көдүргеш, машина кырынче үндүрүпкен. Чанар деп турда, көңгүс чанында арыг иштинде ийи аңгы боо даажы дөрт катап эткен, орус улус-даа алгыржыр болган. Корткаш, шупту талдар аразынче чашты бергеннер. Өлчей-оол машинадан дүшкеш, кел чыткан боолуг ийи кижиже удур кылаштаарга, олары дедир халып баргаш, чиик машиназынга олурупкаш чоруй барган. Элик аңнап турган хамаатылар болган. Өөрү Өлчей-оолга «Даш-Чүрек» деп шола тыпсып берген.

/ Сорук-оол ООРЖАК.
Сукпак суур.

"Шын" 2023 чылдың апрель 1 №23

#Шын #Тыва #СолунШолалар#АякШай