ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыгның эгелээшкини-биле Тывада “Элээр суур” деп мөөрей уламчылап турар. Ооң киржикчилериниң саны чылдан чылче көвүдеп турарындан аңгыда, шаңналын улуг, ортумак, бичии суурларга аңгылаан. Улуг (1 муңдан 5 муң чедир чурттакчылыг) суурлар болгаш ортумак (200-тен 1000 чедир чурттакчылыг) суурлар аразынга тиилекчи болган суурга 1 сая рубльди, 400 болгаш 200 муң рубльди ийиги, үшкү черни алган суурларга бээри көрдүнген.
“Элээр суур” мөөрейниң тиилекчилеринге шаңналдарны февраль 5-те ТР-ниң Чазак Даргазы Владислав Ховалыг Аппарат хуралынга байырлыг байдалга тывыскан.
Эрткен чылдың түңнелдери-биле улуг суурлар аразынга: Тес-Хемниң Кызыл-Чыраа (Ак-Эрик), Барыын-Хемчиктиң Барлык, Чөөн-Хемчиктиң Шеми суурлары “Элээр суур” мөөрейниң тиилекчилери болган.
Шак-ла ындыг акша шаңналын ортумак суурларның тиилекчилери: Кызыл кожууннуң Терлиг-Хая, Бии-Хемниң Хадың, Улуг-Хемниң Арыскан суурлары алган.
Бичии (200 чедир чурттакчылыг) суурлар аразынга Бии-Хемниң Ленинка арбаны тиилээш, 500 муң рубльдиң сертификадын алган.
Ол-ла хүн ТР-де кижиниң эргелерин камгалаар бүрүн эргелиг төлээ Александр Адыгбай “Элээр суур” мөөрейниң тиилекчилери-биле аңгы ужуражылганы эрттирген. Аңаа суму чагырыкчыларының кылып турар ажылын үнелеп, арага – бүгү-ле хай-бачыттың кол чылдагааны болганда, ооң-биле демиселди ам-даа күштелдиреринге бодунуң талазындан болдунар дузаны кадып, белен эвес ажылдыг суму чагырыкчыларын деткип турарын чугаалаан:
– Кижилерниң эргелерин камгалаар ажыл аайы-биле берге байдалда таваржы берген, чижээ, херек адаанда улуска ужуражып, чугаалажырга, бүгү-ле бактың үнген дөзү арага болуп турар. Херектээн оолдарның барык хөй кезии арага ишпээн турган болза, олар херекке онаашпас турганын боттары-ла хомудап чугаалап турарлар. Ынчангаш элээр чоруктуң девискээрлери республикага көвүдээн тудум, араганың хайы-биле кем-херекке онаажыр чорук база эвээжээр дээрзинге бүзүрээр мен. Силерниң бүгү кылып турар ажыл-агыйыңар утказы – эки амыдыралче чүткүл дээрзин үнелеп билири чугула.Бодум таламдан дуза кадып шыдаар айтырыгларымга күзелдиим-биле дузалажып, силерни деткииринге белен мен – деп, Александр Мижит-оолович аазаан.
Чурттап турар суурунга кадык-чаагай амыдыралды суртаалдап, арагаже сундулуг улус-биле болгаш арага аймаан суурга садарын соксадыр ажылды күжениишкинниг чорудуп турар суму чагырыкчылары чыл дургузунда кылган чедиишкиннеринден аңгыда, таваржып кээр чамдык бергедээшкиннерни канчаар шиитпирлезе экил дээрзин аразында ажыт-чажыт чок арга-дуржулгазын солчуп, сүмележип чугаалашкан.
Суму чагырыкчыларынга холда машина-балгат чокта, ажылдаары дыка берге деп олар чугаалаан. Чижээ, көдээ аалдарже үнүүшкүннер кылырда, өрт өжүрер апарганда, аргага аскан улус дилээрде, чок болган кижилерниң сөөгүн-даа сөөртүрде, УАЗ “Таблетка” машина чугула апаарга, хууда чоннуң машина-балгадын хөлезилээр ужурга таваржып турарын чагырыкчылар ажыт-чажыт чок демдеглээннер.
Ол ышкаш суму бүрүзүнге участок шагдаазы, электрик, арга-арыг даамалы турар болза, ажыл-агыйга дыка-ла дөгүм болур ийик дээн чагырыкчы бүрүзүнүң күзели дөмей болган. Оон аңгыда, суурларда эр кижилерниң ажыл-агыйже чүткүл чок апарганының чылдагааны, уруглар акшазының көвүдээнинде деп база чугаалашкан.
“Элээр суур” мөөрейниң тиилекчилериниң бирээзи Улуг-Хемниң Арыскан суурда Шончалай Донгак суму чагырыкчылап ийи чыл ажылдап турар. Ооң мурнунда школага 15 чыл информатика, математика башкызы болуп ажылдап турган. 2018 чылдан тура сумунуң баштыңынга база ажылдаан.
– Бистиң суурда эң-не чидиг айтырыг, суур девискээринде кежээки үеде электри чырыы чок. Электри удазынын шөйген чагылар эргижиреп, ирип турар. Эрткен чылын суурувустуң бүгү чонунуң мурнундан Чазак Даргазының адынга бо талазы-биле айтырыгны көдүрүп, дилег киирген бис. Эрткен чылдан тура ажыл чоруттунуп эгелээн. Үш кудумчуда чагыларны солуп турар. 2025 чылга чедир ам-даа ийи кудумчуга чагыларны бүрүнү-биле солуур дээн. “Элээр суур” деп мөөрейге киришкеш, 200 муң рубль-биле шаңнаттывыс. Ооң чарыгдалын чоннуң шиитпири ёзугаар кежээки үеде кудумчулар чырык турзун дээш, чагыларга электри чырыын бээр фонарьлар садып, азар дээн бис. Чыл дургузунда республикага эрткилээн бүгү-ле улуг-биче мөөрейлерге, чижээ, губернатор төлевилелиниң боттанылгазы “Арыг хоорай. Арыг суур” мөөрейге киришкеш, кожуун чагыргазындан тренажёрларны-даа алдывыс. Чоннуң хостуг үезин чөптүг ажыглаары-биле чыл дургузунда сумуга 40 ажыг спортчу хемчеглерни эрттирген бис. Сумунуң Херээженнер чөвүлели ТШО-же 10 чажыртынар четкини кылгаш, чоруткан. Ол ышкаш эрткен чайын ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыгның эгелээшкини-биле муниципалитеттер аразынга чайгы спартакиада база дыка улуг хей-аът көдүрлүүшкүннүг чонну мөөңнептер хемчег болган. Ниитизи-биле чоннуң чылдан чылче демнии кайда-даа эскертингир апарганын коллегаларым-биле чугаалажып тургаш, билдим. Бо-ла хевээр ажылывыс уламчылап, арага-биле демиселди күштелдирер дээн бис – деп, суму чагырыкчызы чугаалады.
Ужуражылгага келген өске-даа суму чагырыкчылары шаңналга алган акшазы-биле чүнү канчаар дээнин, а ону чаңгыс кижи эвес, а бүдүн суурнуң чону ниити бадылаашкын-биле шиитпирлээнин дыңнатканнар.
Түңнелинде, Александр Адыгбай суур бүрүзүнге чедерин аазааш, кижилерниң эргелерин камгалаарынга хамаарышкан айтырыглар тургустунуп келзе, деңге шиитпирлежиринге беленин чугаалааш, дооскан.
Сорунза МОНГУШ.
Чиңгис СААЯНЫҢ болгаш авторнуң тырттырган чуруктары.
«Шын» №9 2024 чылдың февраль 7
