Эрткен 2024 чылды Тывага Кадыкшыл чылы кылдыр чарлаан турган. 2025 чылдың январь 30-де “Сүбедей” спорт ордузунга Кадыкшыл чылын түңнеп, “Кижи бүрүзүнге кадыкшыл” деп кыйгы-биле янзы-бүрү хемчеглерден тургустунган фестиваль болуп эрткен.
Фестиваль республикада уран чүүлдүң тергиин кижилериниң концертинден эгелээн. Шөлдү долгандыр күрүнениң болгаш хууда эмнелге черлериниң ажылдакчылары чыглып келгеш, чонга ачы-дузазын чедирген. Ол ышкаш бойдус-география факультединиң студентилери ховуга чайгы практика үезинде боттарының чыып алганы оъттан кылган шайларын амзап көөрүн чыылган чонга сүмелеп турганнар. “Серебрянка” санаторийиниң шөлчүгежинге амгы үениң аппараттарын шенээрин сүмелээннер.
Наркология диспансери руль артынга эзирик кижиниң байдалын хынап, тускай херексел-биле ооң кайы хире айыылдыын көргүзүп, ханда наркологтуг бүдүмелдер бар бе дээрзин тодарадыр арганы берген.
Ол ышкаш психиатрлар, психологтар чонга сагыш-сеткилиниң байдалын чугаалаарындан ыятпайн, дуза дилеп келиринче кыйгырган. Кандыг-даа берге байдалда кижилер-биле харылзаазын чидирбейн, ниитилелден оспаксырап чоруй барбазы чугула дээрзин олар демдеглээн. Сагыш-сеткилин үндүр чугаалап, дыңнап, дузалажыптар кижилер бар болза, ынчан кижи сагыш аарыындан аарывас дээрзин сагындырган.
Күш-ажыл болгаш социал политика яамызы янзы-бүрү берге байдалдарда чүнү канчаарын чонга сүмелеп, элээн хөй айтырыгларга тодаргай харыыларлыг буклеттерни үлээн.
Фестиваль үезинде тускай эртемниг эмчилер чыылган чонга арга-сүмени берип, чаш уругну канчаар чөргээрин өөредип, ханда холестеринниң болгаш чигирниң хемчээлин хынап, шимчеп чоруур чурагайлыг флюорография болгаш маммография комплекстеринге база аңгы кабинетке ультра-үн шинчилелдерин эрттирип турганнар. Ол ышкаш донорлар база аңаа хан дужаар аргалыг болган. Тренерлер спортчу аар херекселдер көдүреринге, кажык ойнаарынга, узунун шураарынга, ооргазының кайы хире ээлгирин хынаарынга дээш оон-даа өске чүүлдерге арга-сүмезин каткан. Шупту 12 шөлчүгешке эмчилер чонга ачы-дузазын чедиргеннер.
Республиканың энелери ушунуң мергежилгелерин, бичии оолдар, уруглар каратениң аргаларын, мөгелер айкидону көргүскени чыылганнарның кичээнгейин хаара тудупкан. Спортчуларның көргүскен нарын эвес мергежилгелери кадыкшылды быжыглаарынга кончуг ажыктыг дээрзин чон үнелээн. Ол бүгүнү албан-на спорт залынга тускай хептиг эвес, а каяа-даа, канчаар-даа кеттинип алгаш, кылып болурун сүмелээн.
Фестивальдың пленарлыг кезээнге Тываның Баштыңы чыылганнарга байырын чедирип, “Буянныг чүрек” деп эмчилер мөөрейиниң тиилекчилерин шаңнап-мактаан.
Тывага Кадыкшыл чылының канчаар эрткенин кадык камгалал сайыды Анатолий Югай түңнээн. Кадыкшыл чылы регионнар аразының кадыкшыл шуулганы-биле эгелээн. Ол 12 шөлчүгешти ажылдадып, барык 1800 хире кижини хаара туткан. Оон аңгыда, делегей чергелиг эртем-практиктиг конференция, янзы-бүрү аарыглар-биле демисел айтырыгларының талазы-биле эртем-практиктиг конференциялар, семинарлар, “төгерик столдар”, аңгы-аңгы спортчу хемчеглер дээш черле чүнү эрттирбээн дээр. Республиканың аржаан сугларынче 6 турну, “Социал туризм”, “Улуг салгал” деп төлевилелдерни база ажылдап кылган. Ооң ачызында Сенек аржаанынга 100 ажыг кижи дыштанган. Спортчу залдарны тудуп, хууда спорт залдарынче чиигелделерни база киирген. Таңды кожууннуң төп эмнелгезиниң баазазынга хүреш залын база ажыткан. Диспансеризацияны эрткен кижилер саны 2023 чылга деңнээрге, 15,4 хуу өскен.
Уругларның болгаш улуг кижилерниң психиктиг кадыкшылынче база кичээнгейни угландырган. Ниитизи-биле 1175 уругну хынаанының түңнелинде оларның 48-ин айыылдыг бөлүкке хамаарыштырган. Бичии уруглар аразында бодунуң амы-тынынга четтинер чорук 43,8 хуу эвээжээн, а улуг улус аразында 43,1 хуу. Хемчеглерге киришкен кижилерниң хөй кезии аныяктар болганы өөрүнчүг.
Ол ышкаш Кадыкшыл чылында янзы-бүрү хемчеглерни идепкейлии-биле организастап эрттиргени дээш, тускай чагыг ёзугаар кылган статуэткаларны культура, өөредилге, спорт, күш-ажыл болгаш социал политика, аныяктар ажыл-херээниң, чурагайлыг хөгжүлде сайыттарынга өөрүп четтиргенин илередип тывыскан. Кадыкшыл чылының дургузунда ниитизи-биле 50 ажыг хемчегни эрттирген. Ук чылды түңнеп тургаш, “Кижи бүрүзүнүң кадыкшылы” федералдыг төлевилел-биле кады “Идепкейлиг узун назын” төлевилелдиң эгелээнин чарлаан.
Бир дугаар республика эмнелгезиниң нейрохирургтары Болат Ховалыг, Владимир Иргит, чүрек-дамыр хирургтары Шораан Саая, Буян Эрендей “Чылдың технологиязы” деп номинацияның лауреаттары болганнар.
Ол-ла эмнелгениң рентген-эндоваскулярлыг шинчилге болгаш эмнээшкин талазы-биле эмчизи Сайзана Соян, нейрохирург Белек-оол Дугур, дүрген медицина дузазы болгаш айыыл-халап медициназының төвүнүң фельдшерлери Андрей Монгуш, Долаан Донгак оларны “Чылдың камгалалы” деп номинацияга шаңнаан.
Сайзана Соян чүректиң нарыыдаан ишемия аарыын эмнээринге профессионал ажылы дээш шаңнаткан. Митральдыг клапанының хордазы чарлы бергенинден билинместээн 59 харлыг аарыг кижиге кончуг дүрген кылган кезиишкин чедиишкинниг доозулган.
Республика эмнелгезиниң эндоскопия салбырының эндоскопист эмчизи Арсений Ондар 2023 чылда бедик технологиялыг «видеолапароскопиялыг холецистэктомия» ажыглаан 21 кезиишкинни эрттирген. Видеолапароскопиктиг технологияларны ажыглап, кожуун эмнелгелеринге болгаш эмнелге төптеринге өдүнде даштыг аарыг кижилерге кезиишкин кылырының чаа арга-хевирин практикаже киирген. Инновациялыг бо чаа арга аарыг кижилерни дүрген сегидип, стационарга чыдар хуусаазын ийи катап эвээжеткен. Арсений Сергеевич амгы үеде тускай шериг операциязында албан-хүлээлгезин эрттирип турары-биле ооң шаңналын өөнүң ишти алган.
Белек-оол Дугур 2024 чылдың ноябрьда ооргазының сөөгү кемдээн 37 харлыг аарыг кижиге дарый кезиишкинни эрттирген. Кемдээн соонда-ла, дыка кыска хуусаа дургузунда оорганың чүнүнге декомпрессияны кылган. Ооң ачызында аарыг кижиниң ам-тынын ап, инвалид болурундан чайлаткан. Кезиишкин соонда аарыг кижи кончуг дүрген сегип, дараазында хүнде бут кырынга туруп, көъп-белдир органнары катап шимчеп эгелээн.
Андрей Монгуш биле Долаан Донгак аарыг кижилерге соңгаарлаттынмас дуза көргүзеринге күжениишкиннери дээш аңгы шаңналды алганнар.
Бо эмчилер болгаш фельдшерлер кижилерге сеткилинден бараан болурунуң үлегер-чижээн көргүскенннер. Кижиниң амы-тынын камгалаар херекке эмчи ажылдакчыларының ажылы кайы хире чугула черде турарынга олар көскү чижек болганнар.
“Эң-не берге байдалдарга ажылы дээш” шаңналды бир дугаар республика эмнелгезиниң нейрохирургу Римма Күдерек, дүрген медицина дузазы болгаш айыыл-халап медициназының төвүнүң эмчилери Артыш Шарай, Алексей Кочаа, Аймира Куулар болгаш ол-ла төптүң фельдшери Кежик Ховалыг оларга тывыскан.
“Тускай операцияны кылгаш, кижиниң амы-тынын камгалааны дээш” шаңнал-биле бир дугаар республика эмнелгезиниң рентген-эндоваскулярлыг шинчилге болгаш эмнээшкин талазы-биле эмчизи Сүгдер Бады, чүрек-дамыр хирургу Артыш Ондар, Туберкулёзка удур диспансерниң кезер эмчизи Мерген Монгуш олар шаңнатканнар.
Сүгдер Бадының ады республикага 2015 чылда-ла коронарлыг хан-дамырга стент салырының аргазын бир дугаар кииргени-биле нептереңгей апарган. Ол арганың ачызында аарыг кижилер республикадан үнмейн, амгы үениң эмчи дузазын ап турарлар. Эмчиниң кылган эң чугула кезиишкиннериниң бирээзи — бажынче хан чүгүрген аарыг кижиниң мээзиниң дамырларында ханның агымын катап тургусканы.
Мооң мурнунда республикага ындыг операцияларның дыка нарынындан база эмчи дузазын чедирериниң үе-шагының кызыы болганындан кылдынмайн турган. Кезиишкин чокта, ындыг таварылгалар өлүмге чедирип турган. Кезиишкин чедиишкинниг болуп, каш хонук эрткенде, аарыг кижиниң хол-буттары шимчеп, чугаа-домаа үнүп келген. Эмнелгеден үнүп турда, байдалы оон-даа экижип, мага-боду шимченгир апарып, аарыг кижи реабилитациязын улаштыр эрткен.
Мерген Монгуш Сүгдер Бады-биле кады база-ла аарыг кижиден бестиң дыка улуг кистазын ап кескени дээш, Тываның Баштыңындан хүндүлүг шаңналды алган. Тываның төөгүзүнде бир дугаар ындыг кезиишкин болганы ол.
Артыш Ондар ол эмнелгеге ийи чыл ажылдааш, 130 ажыг кезиишкиннерни, ооң иштинде моюннуң болгаш буттуң дамырларынга дыка нарын кезиишкиннерни кылганы дээш, лауреат атка төлептиг болган. Ол 2023 чылдың январь, май, июль айларда улуг дамырларның атеросклерозунга үш гибридтиг кезиишкинни республикада бир дугаар чедиишкинниг эрттирген. Хан-дамырларны алгыдар стентилерни ажыглаары-биле холбаалыг кезиишкиннерни база ол кылган. Кезиишкиннерниң сорулгазы – инсульт база ооң-биле холбашкан аар уржуктарны эвээжедири.
Бирги таварылга аар хан-дамыр аарыглыг кижиге хамааржыр, ол аарыг кижини инвалид болдурар. Кезиишкин чедиишкинниг болуп, тос ай эрткенде, аарыг кижиниң кадыы экижээн. Ийиги аарыг кижиниң дамырлары чиңгелээш, инсультка чедирип болур турган. Ол кижиге база улуг кезиишкинни чоруткан, ооң байдалы элээн экижээн. Үшкү кезиишкинни бажынче хан чүгүрген аарыг кижиге кылган. Ооң хан-дамырлары база бергедээн турган, ынчалза-даа кезиишкин соонда кадыы экижип эгелээн.
Эмчи дузазын көргүзериниң негелделеринге дүүштүр кижилерниң амы-тынын камгалаан, ооң иштинде бистиң республикада бир дугаар ажыглаттынып турар ховар кезиишкиннер – эмчилерниң профессионал хүрээлеңинде чаартыкчы арга-хевирлерни ажыглаан эмчилерниң төлептиг ажылы-дыр.
ТР-ниң Перинаталдыг төвүнүң анестезиологтары Мария Тестова, Светлана Гулик, трансфузиологу Саяна Сат, акушер-гинекологу Алёна Шон-оол, акушерказы Юната Монгуш олар “Амыдыралдың эгези” деп номинацияның лауреаттары болганнар. Шаңнал бүрүзүнде – төлептиг ажыл-херек, хууда чедиишкин бар деп, Владислав Ховалыг чугаалаан. Чижээ, Мария Тестова республиканың анестезиолог-реаниматологтарының аразындан божудулга үезинде азоттуң оксиди-биле ингаляциялыг терапияның технологиязын бир дугаар ажыглап, бергедээн чаш төлдү катап оңгарып алган.
База бир онзагай таварылга – 51 харлыг херээжен кижиге ЭКО процедуразын чедиишкинниг кылганы. Эмчи Алёна Шон-оол акушерка Юната Монгуш-биле кады иштелир аргазы чок аарыг кижиге ие болурунуң өөрүшкүзүн сөңнээн. ЭКО-ну чаңгыс эвес ажыглаан, ол ажыл бир чыл ажыг уламчылаан. Чүгле эмчилерниң шыдамыының болгаш бедик мергежилиниң ачызында кайгамчык күзел бүткен – херээжен кижи ие болган.
Владислав Ховалыг шаңнал алганнарга байырын чедирип тура, эмчилерниң ачызында Тывага уруг-дарыг төрүттүнериниң бедик деңнелин кадагалап арттырганын демдеглээн. Сөөлгү он чылдарда Тывада чаштарның өлүп-хораар чоруу 7 катап кызырылганы — перинаталдыг төптүң ажылдакчыларының ачы-хавыяазы дээрзин ол чугаалаан.
Бир дугаар республика эмнелгезиниң участок терапеви Алдын-кыс Дартан-оол, кардиологу Айдысмаа Додугбай, уруглар эмнелгезиниң педиатры Руслана Монгуш, эмчи сестразы Чимис Хертек “Баштайгы эмчи дузазын шынарлыг чедиргени дээш” деп номинацияга төлептиг болганнар.
Кадыкшыл чылының түңнелдеринден алгаш көөрге, ол чедиишкинниг болгаш чымыштыг эрткен.
Ч. КАРА-САЛ.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6
