Оюн КОДУР-ООЛ
(Барымдаалыг тоожудан үзүндү)
Аът кырынга бир ай ажыр
1967 чылдың чазынында тыва эки турачыларның дайынчы херектерин истеп-сураглап, Москва чоогунда Подольск хоорайга четкеш келдим. Ында ССРЭ-ниң Камгалал министерствозунуң архиви бар.
Ынаар баарының мурнунда Тывада чурттап, ажылдап турар эки турачылар-биле хөөрежип четтигипкен мен. Оларның сактыышкыннары кончуг үнелиг, ынчалза-даа чамдык кол-кол фактылар уттундурган болур ийикпе, азы өскертине берген апаар таварылгалар хөй. Ынчангаш ниити дүрүм ёзугаар, эки турачыларның сактыышкыннарын үнелеп көрбүшаан, оларның дайынчы амыдыралын көргүзерде, төөгүнүң документилерин кол өзек кылдым.
Мооң мурнунда эгеде эки турачыларывысты Белоруссияның Снегиревка суурунга чедирип каан болгай бис. Ам оларның оон ыңайгы оруун эдерээли.
Декабрьның 15-те 1-ги болгаш 6-гы аъттыг шериг каттыжыышкыннары, ооң 8-ки гвардейжи дивизияның составында тываларның киргени 31-ги полк, чартык ай дургузунда эрткен дайынчы белеткелдиң соонда барыын чүкче аъттаныпкан. Барык муң километр чыгам марштың сорулгазы — дайызынга билдиртпейн, фронтунуң мурнуку шугумунче чоокшулаары.
Бель, Вербеж, Городецк, Любимое, Восход, Боровики суурларны таварааш, 31-ги гвардейжи полк чаа 1944 чылды Ясная Поляна суурга кээп уткаан.
Дайзынны шиитпирлиг согуушкуннарга таварыштырпышаан, ону Совет Эвилелиниң девискээринден бүрүнү-биле үндүр ойладыр чылдың чедип келгени ол. Ынчан Совет Армия немец-фашистиг эжелекчилерни шынар болгаш сан талазы-биле ажып турган. Дескен дайзын чурттуң девискээринге аңгы-аңгы бөлүктер тургузуп, түр када ыяк камгалангаш, ооң соонда катап совет черже ханылап кирер идегелин ам-даа кагбаан турган.
Ада-чурттуң Улуг дайынының төөгүзүнде Луцк – Ровно операциязы деп ат-биле кирген улуг тулчуушкун Корсунь–Шевченко, Криворожск-Никополь операциялары-биле кады чоруттунган.
Луцк — Ровно операциязын 1-ги Украин фронтузунуң 13-кү (тываларның чорааны) болгаш 60 дугаар армиялары боттандырган. Бо операцияга кол рольду 13-кү армия ойнаан. Ону чүгле ийи хонук дургузунда белеткээн. Операция арга-ыяштыг, малгаш-баларлыг черге эрткен болгаш, Луцк — Ровно тулчуушкунун улам нарын болдурган.
1944 чылдың баштайгы айының төнчүзүнде 13-кү армияга дөрт адыгжы каттыжыышкын чораан: 77, 76, 24 болгаш 28 дугаарлыг (шупту каттышкан 10 адыгжы дивизия). 1 болгаш 6 дугаар гвардейжи аъттыг шериг каттыжыышкыннары база ол армияның чагыргазынга чораан. Адаттынган шериг кезектеринден аңгыда, 13-кү армияга бир танк бригадазы, чеди артиллерия болгаш миномет полктары, бир зениттиг артиллерия дивизиязы, бир халдакчы инженер-сапёрлар бригадазы болгаш бир боду чоруур артиллерия кезээ чораан.
Тыва эки турачыларның чораан 6-гы гвардейжи аъттыг шериг каттыжыышкыны (командири генерал-лейтенант С.В. Соколов) үш дивизиядан тургустунган: 13-кү гвардейжи аъттыг шериг дивизиязы (командири генерал-майор П.И. Зубов), 8-ки аъттыг шериг дивизиязы (генерал-майор П.А. Хрусталев) болгаш тываларның киржип чорааны 8-ки гвардейжи аъттыг шериг дивизиязы (генерал-майор Д.Н. Павлов).
Бир дивизияга 3,5–4 муң хире, бир эскадронга ортумаа-биле 80–120 кижи чораан. А 31 дугаар гвардейжи аъттыг шериг полугунуң 4-кү эскадронунга тывалар чораан. Ол дээрге бүгү аъттыг шериг каттыжыышкынында эң улуг эскадрон-дур.
Операция эгезинде 13-кү армияның кезектериниң мурнунга немецтерниң Центр аттыг армиялар бөлүүнүң 2-ги армиязының ийи дивизиязы, 4-кү танк армиязының 13-кү армейжи корпузу болгаш Юг аттыг армиялар бөлүүнүң венгрлерден тургустунган 7-ги армейжи корпузу камгаланып турган.
Ийи таланың күжү барык дең, ынчалза-даа дайзынның техниказы хөй, камгалал тургускан участоктары идегелдиг. Ровно болгаш Волынь областарның девискээринге Ковпак, Федоров, Бегма, Сабуров болгаш өскелерге-даа командылаткан 30 партизан отрядтарының болгаш каттыжыышкыннарының хөделип турганы бистиң шериглеривиске улуг дөгүмче болган.
31-ги полк бир ай ажыр аът кырынга чоруп келген. Ол үениң дургузунда аъттыг шериглер чүгле дүне бурунгаар шимчеп келген. Тывада ышкаш чыккылама соок кайда боор, а харын чамдыкта хар-биле аралаштыр чаъс безин чаай бээр.
Полк Снегиревкадан аъттанырда, чаа шанактарлыг үнген, Сердюки суурга чедир оларны бир катап солаан. Чүге дээрге чамдык черлерде хар чуга, мырыңай хар чок безин черлер таваржыр, ам канчаар, эртер апаар.
Тыва эки турачылар полк-биле кады Селище суурга 1944 чылдың январь 26-да чедип келген. Суурже полк чаа-ла кирип орда, дээрде бөлүк “Мессершмидтер” деп самолёттар көстүп келген. Бистиң зениткаларывыс боолап эгелей бээрге, ол немец самолёттар чүктеп чораан бомбаларын дужа- келбиже октапкаш, ынаар-ла барыын чүкче дезипкен.
Суурнуң чоок-кавызында бомба дүшкен черлерден тывылган төгерик оңгарлар-ла хөй. Шыдал чок кижи ооң дүвүнче дүжер болза, дедир үнүп албас хире. Дарызыы кончуг.
Моон каш-ла километр черде – фронтунуң мурнуу шугуму.
Баштайгы тулчуушкун
Январь айның 30-де эртенгиниң 10 шакта 31-ги полктуң командирлери чаңгыс черге чыглып келген. Хүн айтырыы – Деражно суурну хостаары.
Полкту интернационалдыг шериг кезээ деп турганы шын. Ол факт командирлерниң боттарындан-на бадыткаттынар. Полк командири полковник Ефим Попов карта чанынга туруп алгаш, бөгүн дүъш соонда халдап кирер суур Деражнонуң туружун эскадроннар командирлеринге тайылбырлап берип турган. Ол еврей сөөк кижи. Бирги эскадроннуң командири Хафиз Ахмеджанов – татар, ийигизиниң – Алексей Конова- ленко – украин, үшкүзү- нүң – Михаил Каташев – алтай, дөрткүзүнүң Кечил-оол Түлүш – тыва.
Дайынчы байдалды тайылбырлап бергеш, полковник Попов немеп каан:
– Бистиң оң талавыста дивизияның 29-ку полугу дайылдажып турар. Ол таладан айыыл келбес ужурлуг.
Деражно суур Горынь хемниң ындыкы эриинде чаптыла берген. Суур биле полктуң аразында кезек арга, ооң соонда делгем ак чер, Горынь хем бар.
Таптыг-ла хүндүскүнүң 2 шак 3 минута турда полк арга иштинден аъттарлыг хап үнүп келген.
Хеп-хенертен айыыл манагзываан черден ийи транспортер болгаш үгер-боолар бүлгүртүп-ле эгелээн. Эскадроннар командирлери ажыт черже дайынчыларны киирип аппарган.
Полктуң артиллериязы дагжап үнген соонда, дайзынның чажырып алган транспортёрлары болгаш үгер-боолары ыыттавайн барган.
Деражно бетинге болган кезек аткылажыышкынның түңнелинде полк командири Попов, полк командириниң политик талазы-биле оралакчызы Блинов, ийиги эскадроннуң командири Коноваленко олар балыглаткан.
Ол-ла ажыт черге полк халдаашкынче кирер шериг ёзу-биле эде чыскаалгаш, командирлерниң балыгланганы дээш база эш-өөрүнүң өлген-читкени дээш улам кылыы хайнып, Деражноже аъттарның сыр маңы-биле тутсуп кирген.
Баштайгы тулчуушкунче дөрткү эскадроннуң үшкү взводу мурнадыр кирген. Үшкү взводтуң командири улуг лейтенант Монгуш Эрекеевич Сат – тыва командирлерниң эң улуг назылыы. Араттың Революстуг Шериинге ол 1930 чылда-ла келген. Ийи чыл эрткенде, Монгуш Эрекеевич Тамбов хоорайга баргаш, аъттыг-шериг училищезин чедиишкинниг дооскан.
Кежээликтей апарган, 31-ги полк Горынь хемни кешкеш, фашистерни суурнуң мырыңай бодунче чыгай берген. Деражнону бербес дээш, немец командылал чери бүгү-ле күжүн салып, бар турган техниказын ажыглап, халдап кирген эскадроннарның баштайгы взводтарынга бичии эвес бергедээшкиннерни таварыштырган.
Суурнуң мурнуу-барыын талазындан халдаан взвод кудумчуларже халдап кирер деп баарга, дайзын миномёттарының болгаш пулемёттарының огунуң хөй кезиин ынаар углапкан.
– Шупту камгалалче! – деп, улуг лейтенант Сат дужааган. Ол боду хамык улустуң мурнунда хадыңчыгаш доорзунга чыдыпкан. Хадыңчыгашка октар дээп турза-турза, ортузундан одурулгаш, взвод командириниң кырынга кээп дүшкен.
Октарның сыгырары болгаш миналарның частыры бичии оожумнай бээрге, улуг лейтенант Сат туруп келгеш:
– Төрээн чурт дээш бурунгаар! – деп команда берген. Камгалалга чыткан шупту тыва дайынчылар диңмиттиг ураалаашкынның адаа-биле Деражнонуң кыдыкы бажыңнарын ээлепкен. Оларның оң талазындан халдап кирген улуг лейтенант Овчинниковтуң (ол аар балыглаткан Коноваленконуң орнунга томуйлаткан) ийиги эскадронунуң взводтары база чоокшулап келген.
Дайзын ам чырыдар ок-биле адып эгелээн болгаш, шуут баш көдүрер арга бербес апарган. Тыва эскадроннуң үшкү взводунуң бирги салбырының командири биче сержант Сундуй балыгладыпкан чыткан.
Чаа команда бээр дээш, улуг лейтенант Сат бажын ковайтып кел чыдырда, ону шагда-ла “аңнаан” бир немец снайперниң огу аңаа дээпкен. Взвод командири ол-ла черинге өлүп калган.
Бо бүгүнү, мурнуку шугумче чоокшулап келгеш, көрүп чыткан санитар кыс Севил эскерип кааш:
– Шынныг херек дээш, ынак командиривис Саттың өлгени дээш бурунгаар! – деп, алгырып үнген. Ынчангаш ол боду бурунгаарлаан дайынчылар аразынче киргеш, чиде берген. Бичии болганда, Севил дедир чедип келгеш, балыгланган кижилерге дуза чедирип эгелээн.
Ол үеде взводту командалаарын шаанда командир Аланың коноводу чораан Улуг-Хем чурттуг Маадыр-оол бодунга алган.
Мырыңай шуут караңгылай бергенде, взвод командириниң дузалакчызы улуг сержант Калбакка баштаткан тывалар орус дайынчылар-биле холуй Деражнонуң кудумчуларынга тулчуп турган.
Дүнекиниң үш шак чедип чорда суур немец-фашистиг эжелекчилерден бүрүн хостаттынган. Дайзынның дезери дезип, өлүртүрү өлүрткен. Барык 12 шак дургузунда уламчылаан аткылажыышкыннарның түңнелинде ыржым-шыпшың-на апарган.
Караңгы дүне болза-даа, бүгү чүве тода көстүп турар. Өрттенген бажыңнарның чырыынга мылчыра бастырган машиналар, өлүрткен кижилер, немецтерниң каапкаш барган чепсек-техниказы – шупту чүве каракка илдең.
Салбыр командири От-оолга баштаткан кезек оолдар беш хире немец машиналар чанынга келген. Машиналарның дөгерези үптеттинген эт-сеп-биле долдур чүдүрттүнген. Чоорганнар, ойнаарактар, мөңгүнден кылган аяк-сава дээш чүнү чок дээр.
От-оол ол машиналарның бирээзин хөделдирерин оралдашкан. Ооң оозундан чүү-даа үнмээн.
– Машиналарның кырын хынап көөр-дүр, оолдар, эт-септиң аразында немец-даа чаштына берген чадавас – деп, тываларның бирээзи сүмелээн. Машиналарның чүгле бирээзинге хаваанче киир боолаттырган тас баштыг немец чыткан.
– Хөөкүйнү але, кырган ашак ышкажыл...
– Хөөкүйнү дээш, кээргээш чооруң ол, Таңды чурттуг Күржепей Оюн биле Сат командирни бо чөнүк фашист-даа өлүрүп каанын канчап билир сен – деп, оларның чанынга чедип келген, улуг сержант Калбак туранныг немец винтовканы топтап көрбүшаан, чугаалаан.
Ол-ла чоруткаш, бөлүк тывалар немецтерниң штавы турган бажыңга чедип келген.
– Оолдар, бээр кели- ңер! – дизе-ле, ырак эвесте Сопсукай Сааяның үнү дыңналган.
– Чүү болду?
– Харын дүрген бээр келиңер дидир мен!
Чедип кээрге, Сопсукай боозунуң чыдазы-биле улуг паштан хаван эъди уштуп чип турар болган.
– Бо чагның эъдин картап чиңер, оолдар. Изиг хевээр чүве-дир.
Даң адып келгенде, эскадроннар чыскаалыпкан.
– Суурну улуг чидириг чокка эжелеп алганыңар дээш, силерге байыр чедирип тур мен! – деп, балыының шарыышкыны агара берген полк командири Попов чугаалаан.
Дайынчыларның үш дакпыр “Ураазы” эртенги шыпшыңны чаза тепсипкен.
Деражнону хостап алырда, 31-ги полктуң холунга аъш- чем, шериг эт-сеп, ок-чемзек шыгжаан үш улуг склад, 7 чиик болгаш 14 чүък машиналары, ийи танк, 45 чадаг-терге, 3 мотоцикл, бир транспортёр, радио станциязы болгаш өске-даа хөй чүүлдер кирген.
Баштайгы тулчуушкуннуң үезинде чүгле дөрткү эскадрон 60 хире немецтерни узуткаан.
Дөрткү эскадрондан ийи кижи өлген, Сундуй, Севээң-оол, Калдың, Кара-оол (Чөөн-Хемчик чурттуг), Баян-Төгүс, Даржаа, От-оол, Чамзырың, Шет, Бавуу, Быштак-оол суглар балыглаткан болгаш, госпитальдарже чоруткан болган.
(Уланчылыг).
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13
