Ондар СЕГЛЕҢМЕЙ, чогаалчы.
Вера Новосибирскиниң эмчи институдун 1944 чылдың август айда дооскан. Узак, аар болгаш халалыг дайынның аш-чуттуг бергелерин кызымаккайы-биле шыдажып, өөренип эрткен. Амдыызында тодаргай билдинмес тускай амыдыралды боду эгелээр ужурлуг.
Вера кады дооскан өөрү-биле комиссияның кажан чалаарын четтикпейн даштын манап турган. Кижи бүрүзү бодалында «мени кайнаар-ла чорудуптар ирги?» деп айтырыгның харыызын иштинде дүвүрээзиннии-биле четтикпейн манап турган. Вераның иштинде ол айтырыгның харыызы ооң улуг аас-кежии бооп, ада-иезиниң чанынга – Новосибирск хоорайга азы дора дизе-ле, оларның чоогунга – Новосибирск областың девискээринге ажылдаар кылдыр харыы алган болзумза дээр сеткили бо оранда чок, ынчаар болурунга иштинде чүдүп турган.
Салымны шиитпирлээри келген – комиссия чаа эмчилерни киреринче чалаан. Кижи бүрүзүнүң чүрээ тиккиңейнип, тыныжы дакпыжап кирген.
Комиссияның даргазы чаа эмчилерниң аттарын чаңгыстап адап, кым кайнаар баарын чугаалап, оларның чонга төлептиг бараан болурун күзеп турган. Кижи бүрүзү барган черинге көргүзер документизин институттуң секретарындан алырын чарлаан.
Вера бодунуң адын кажан-на кыйгыра бээрин четтикпейн манап олурган. Ынчалза-даа өштүг чүве дег, ооң ады үнместээн. Дарга бүгү эмчилерниң аттарын адааш, кым кайнаар баарын чугаалааш, олуруп алган. Вера аңгадай берген. Бажынга дүвүренчиг бодал кирген. «Канчап институтту дооспайн барганым ол, күрүне шылгалдаларын шыырак-ла туткан кижи болгай мен» – деп, Вераның иштинде бүзүрел чок бодал хайнып эгелээн. Өөрүнүң элдепсинген карактары Вераже угланып келген.
Кымче-даа көөрүнден корткан чүве дег, Вера куду көрнү берген. Ооң ыызы кээп, үне халыксаазы келген, ынчалза-даа аңаа эжик ырак болу берген. Чүнү-даа канчаар аайын тыппайн, харлыга берген олурган.
Вераның адын комиссия даргазы кыйгырган. Ол сырбаш дээш, кичээлге чаңчыккан аайы-биле сүрээдеп, тура халаан.
– Иванова Вера Васильевна, дипломну силерге тыпсып тур бис, кээп алыңар – деп, дарга чугаалааш, дипломну холунда тудуп алган турган.
Вера чүнүң-даа аайын тыппайн, чожуй берген. Ону мурнунда кым-даа «Вера Васильевна» деп адап көрбээн, «Вера» азы «Иванова» деп адап турган. Ол харыг албан сөзүн дыңнааш, Вера улам элдепсинип, кайгай берген. Оон ыңай дипломну институтту доозары билек бербес, а бир чыл ажылдаанда, бээр турган.
– Че, дидими-биле кээп, дипломуңар алыңар, Вера! – деп, комиссия даргазы бо удаа үнүн чымчадып чугаалаан.
Вера бодунуң дыңнаанынга бүзүревейн, комиссияның столунче дидим эвес кылаштапкан, сактырга, ол аразының ыраа дендии ышкаш болган. Шынап-ла, дипломну Верага тудускан. Вера девидеп, холдары сириңейнип, ийи холдап алган. Комиссияның кежигүннери, директор баштааш, Вераның холун чылыы-биле тудуп, ооң амыдыралынга эң-не экини күзеп турганнар. Залда олургулаан Вераның өөрү ол бүгү чүүлдү элдепсинип, илдең адааргал-биле көрүп олурганнар.
Вераның өөрүшкү-биле холушкан сезиглелинден бүгү мага-боду соолаш кыннып келгеш, дедирленип бар чорда, ону директор доктааткан.
– Адыр, Вера! Бистиң чазаавыска Тыва Арат Республиканың дилег-чагыын езугаар, бо чылын бистиң институт дооскан бир уруглар эмчизин, үш чыл иштинде керээ езугаар, Тываже чорудар дээн. Институтту шыырак доосканыңарны база черле төлептииңерни өөренип көргеш, комиссия силерни ол кожавыс болур Тываже чорударын шиитпирлээн чүве...
Хенертен меңнеп алгырыпканын безин Вера билбейн баргаш, моорай бер часкан.
– Өршээп көрүңер! Чурттуң кандыг-даа берге булуңнарынче мени чорудуп көрүңер, ажырбас, күзелдиимбиле баар мен, силерге четтирдим дээр мен, чүгле ынаар, Тываже, мени чорутпайн көрүңер – деп, Вера чүнү-даа чедир боданмайн, үнү сириңейнип, карактарының чажы бүлдеңейнип чугаалаан.
Ол эдипкен сөзүнүң кандыг уткалыын-даа ожааваан, ооң карактары чаннып дилеп турган.
– Адыр, далашпаңар, Иванова! Тыва дээрге кандыг-бир каргыс чурт эвес болгай. Чону дең эргелиг демократтыг бичии чурт-тур. Ол чуртка бүгү тала-биле дузалажыр хүлээлгелиг бис. Силерниң төлептиг, активчи комсомол болуруңарга комиссия бүзүрээш, ынаар чорударын шиитпирлээн. Ол бистиң өңнүүвүс чурттуң чонунга буян чедирер дээш баар кижи-дир силер ийин – деп, директор даштында чымчак, ынчалза-даа иштинде шыңгыы негелделиг утка-биле чугаалаан. Ол бичии бодангаш, залда олурган эмчилерже көргеш, уламчылаан: – Ынчалза-даа, адырам, бо олургулаан эмчилерниң аразында Тываже баарын күзээр кижи бар бе?.. Бир эвес ынаар баарын күзээр эмчи бар болза, адын бижиттиргеш, үш хонукта база катап бодангаш келзин – ынча дээш, директор эмчилерни одуртур көрген.
Ынчалза-даа кым-даа бажын көдүрбээн. Ол херекчок, дем чаа-ла диплом ап турда, Вераже илдең адааргал-биле көрүп олургулаан эмчилерниң баштары халаш дээн. Кижи бүрүзү баш сугар чер тыппайн, чеди каът чер алдынче кире бээри мыя апарган олурган. Вераның карактары чаннып, деткимче дилээн хевирлиг өөрүн одуртур чаңгыстап көрген. Ынчалза-даа кым-даа ооң арнынче көөрүнден чалданган. Өөрүнүң кайы-бирээзи «Мен» дептер ирги бе деп идегели чоорту өшкен.
– Ындыг-дыр. Көрдүңер бе, Вера, өөрүңер база силерни деткип турары илдең-дир. Үш хонгаш, шиитпириңерни биске кээп чугаалаар силер – дээш, директор чугаазын төндүрген.
Вера Тыва дугайында чүнү-даа билбес турган. Улустан айтырарга, таптыг билир кижи чок болган. Чамдык улустуң дамчыыр билири Вераның сеткилин сергедир херекчок, харын-даа улам муңгарадыр болган. Енисейниң шыпшыгында, Саян дагларының кашпалдарында сайзыраңгай делегейден хоорук, барык-ла черлик улус деп-даа чугаалаар улус бар. Новосибирскиниң көдээ ажыл-агый институдунда тыва студент Мирчиңден айтырарга, ол харын Вераның бодаанындан ушчок дээре байдалды чугаалаан. «Ынчалза-даа кым-даа болза, бодунуң чуртун мактаар ыйнаан» деп, Вера иштинде улуг бүзүрел чок боданган.
Вера бажыңынга дыка салдынчак, муңгаргай чедип келген. Авазы уруун көргеш, дораан эскерип кааш, корга берген.
– Чүү болду, уруум? Арның чоп кижи көөр дүрзү чок апарганыл? Институдуң доозуп шыдавайн барганың ол бе? Бис белеткенип алган, сээң келириңни четтикпейн манап ор бис.
(Уланчылыг).
"Шын" №44 2023 чылдың июнь 17