Шеңне – кара хөрзүннүг тайга черге үнер, дазыл чемиштиг үнүш. Шеңнени 9–10 айлар уезинде казып ап болур. Шеңнениң эм шынары күштүг. Хей-соокка, өл-шыкка алысканда, чемге каап чиир. Тускай чыттыг болгаш амданныг. Аарыг кижи деридер, удуур, сегиир. Шеңне хандызы кижини оожуктурар, удуурун экижидер, чүректиң дамырларының эки ажылдаарынга дузалыг.
Артыш – бедик тайгаларга үнер. Ол чаагай чыттыг үнүш. Артыштың бүрүлерин чыып кургаткаш, соктап алыр. Ону кижиге, малга-даа ижин аараанда, халыыдаанда хайындыргаш ижиртир. Тыва кижи артышты хүндүлээр болгаш үнелээр. Артыш кыпсып, саң салган черге аарыг-аржык, багай чүве белен халдавас, ол сагыш-сеткилди арыглаар дижир.
Кара-айның дазылын 9 айда каскаш, кургадып алыр. Хандызын хей-соокка алысканда, дегдиргенде изигге аартаар. Аараан кижи дериткен соонда, эки удуур апаар, күш-шыдал киирер. Ол ышкаш ханды ижин-шөйүндүнүң курттарын үндүр тоолгадыр.
Бөрү-оъдунуң бедии 30–70 см, эвээш будуктарлыг, сарыгсымаар, куу, дорт, бүрүлери ээлчешкек, караңгы-ногаан, көгүлдүр янзылыг. Чечектери караңгы-кызыл, чаагай чыттыг, бүрүлери үнмээнде, апрель–май айларда часты бээр. Оюлганнар, өрттенген черге салып эмнээринге эки. Чимистери шөйбексимээр, төгелчик, чидиг кызыл каттар. Өзүп үнүп турар черлери: аажок хөлегелиг аргалар. Хереглеттинер чүүлдери: шандазы (кора), каттары, бүрүлерлиг сывы. Ажыглаары: шандазынын болгаш каттарының спиртке белеткээн хандызын чүстер аараанда (ревматизмде), подагра, невралгияга, туя болгаш ириңниг ыжыктарны дүрген чымчадырда, боостаа ишти, үстүкү тыныш органнары дегдиргенде, ижин-шөйүндү аарыгларында, эът изиин бадырарда ажыглап турар. Чаа чыгдынган бүрүлери-биле балыглар эмнээр.
Кулча хөй кезиинде аяңнарга, делгем ховуларга хөй үнер. Чайның ортаа үезинде кулчаның чемижин чыггаш, кургадып алыр.
Чуксугбай кестирген кижилерге, ижин-баарга, баар аарыгларын эмнээринге эки.
Ыт-кады – колдуунда хемнер уннарында үнүп турар. Күзүн катты чыггаш, кургадыр. Кургаг каттың хандызын бышкан, думаалаан уругларга ижиртир. Хоочураан холецистит, холангит, гепатит аарыглыг кижилер база ижер. Эм кылдыр хереглээрде, хандыны мынчаар кылыр: улуг омааш ишти бүдүн каттар кырынче чаа хайындырган бир стакан изиг сугну кудар, хааглыг савага 10 минута хайындырар, оон хондур тургускаш, шүүрээр. Стакан иштиниң дөрттүң бир азы чартык кезиин хүнде 2 катап ижер. Чамдыкта катты анаа хайындыргаш ижер, күш-шыдал киирер, чемге хөөн көдүрер, чаагай суксун болур.
Өвээнчи (багульник): 15–18 см бедип өзер мөңге ногаан чадаң ыяш. Будуктары чиңге чыттыг. Бүрүлери кадыг, шөйбек шугумналчак, чечектери ак. Чечектелири: май–июнь. Чемиштелири: июль–август; чиңгистерлиг тайгалар, ховар ыяштыг аргаларда өзүп турар. Бронхиалдыг астма, өкпе туберкулезу, коклюш, ревматизм, подагра аарыгларын эмнээринге ажыглап турар.
Кат-чимистеривис: инек-караа, көк-кат, казылган, кызыл-кат, чыжыргана, киш-кулаа, чодураа, долаана, кускун-кады, малина, өшкү-кады, кызырак-кат.
Инек-караа хөй кезиинде кара сугларлыг, өл шык черлерге үнер чадаң үнүш. Катты витаминнер орнунга ажыглаар. Бүрүлерин шайга каап ижерге чаагай чыттыг чымчак суксун болур.
Киш-кулаа тайганың ары талазынга, ине бүрүлүг ыяштар колдаан, шала чиңгистелчек черлерге үнер. Киш-кулааның бүрүзүн эрте чазын чечектелириниң мурнунда, а кадын 9 айда чыыр. Кадырып каан киш-кулааны, ооң бүрүлериниң хандызын кара-бүүрек, сыңый хуулуп баксыраанда, сидик үнместээн таварылгада, азы кара-бүүрекке даштар тывылганда ажыглаар.
Долаана хемнер унунга, арга-арыг иштинге үнер тенниг үнүш. Долаана чедиштир быжа бээрге, кадын чыггаш кадырар. Ооң эм шынары шыырак. Хан эргилдезин дүргедедир, чүректиң эки ажылдаарынга, хан базыышкыны улгатканда, уйгу келбес таварылгада ажыглаар.
Чодураа хемнер унунга, арга-арыг иштинге үнер. Ону чыггаш, кургадып алыр. Кургаг чодурааны дээрбелээр. Чодураа далганын чөкпекке холуур. Чодураалыг чөкпек кайгамчыктыг чаагай чем. Ижин-шөйүндү аараанда, чодурааның хандызы эки эм болур.
Кызырак-кат – чечээ бичии үүрмек, чуурга хевирлиг, төгерик, 3-5 калбак уштуг. Каттарын ижин-шөйүндү, кара-бүүрек, баар, кеш, хан четпестээр аарыгларга ажыглап турарындан аңгыда, магалыг амданныг, чем болур.
Чыжыргана хемнер унунга хөй үнер. Чыжыргананы соок дүжерге кактааш, аштап-арыглааш чиир. Ол янзы-бүрү микроэлементилер-биле байлак. Ынчангаш ону витаминнер орнунга ажыглаар, ол чемге хөөн киирер, ооң хандызы хей-соокка алыскан кижиге дузалаар. Чыжыргана үзүн ижин-шөйүндүнүң оюлган (язва) аарыгларынга удур, өрттенген, үр чытканындан кеш өлүгленген таварылгаларда, балыг үр экирбестей бергенде, чиңгелээнде херел-биле эмнеп турда чергелештир ажыглаар. Ол үс үрелген кешти катап диргизер, балыгны хуулдурбас, аарыырын оожургадыр.
"Шын" №65, 2023 чылдың сентябрь 2