Найысылалдың төвүнде, Эне-Сайның эриинде, тураскаалда Ада-чуртун камгалап турар ийи дайынчы база эмчи сестразы аныяк кыстың овур-хевири кандыг-даа кижиниң сагыш-сеткилин доюлдуруптар түрлүг. Ооң чанында тускай шериг операциязынга бажын салган маадырларывыстың аттарын сиилбээн стелалар база бар. Бо бүгү мемориалдыг комплекстиң байырлыг ажыдыышкыны ноябрь 8-те болган. Ол хүннү шериг операциязының киржикчилеринге ханы хүндүткелдиң, тураскаалдың болгаш чоргааралдың хүнү болган деп болур.
Байырлыг ажыдыышкынга Украинада чорудуп турары тускай шериг операциязының дайынчы хөделиишкиннеринге оолдарын база чоок кижилерин чидирген ажыг-шүжүглүг кижилер хөйү-биле келген. Ол ышкаш Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг, Россия Федерациязының Президентизиниң Сибирь федералдыг округта бүрүн эргелиг төлээзиниң оралакчызы Александр Орехов, Россияның шериг-төөгү ниитилелиниң даргазының оралакчызы Николай Овсиенко, тускай шериг операциязынга маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган дайынчыларның иелер комитединиң удуртукчузу Алимаа Лопсан дээш өскелер-даа киришкен.
Тываның Баштыңы тураскаалды ажыдып тура, мемориалдыг комплекс дээрге алыс шын дээш ок-боону холга туткаш, чурттуң айыыл чок чоруун база ажы-төлдүң келир үезин камгалаан кижилерге ниити мөгейигниң болгаш өөрүп четтиргениниң демдээ-дир деп демдеглээн.
«Мында оюп бижээн ат бүрүзү – бистиң-биле өскен болгаш кады чораан чаңгыс чер чурттугларывыстың салым-чолун илередип турар. Бо дээрге ээп кээрин аазаан адалар-дыр, амыдыралын чаа эгелеп чоруур аныяк эрлер-дир. Олар шаңналдар дээш эвес, а аал-оранын, өг-бүлезин болгаш ажы-төлүнүң келир үезин камгалаар дээш айыыл-халапче удур басканнар. Бистиң кырывыска ак-көк дээр, хоорайларывыс болгаш суурларывыска амыр-тайбың турзун дээш амы-тынын бергеннер» — деп, республика Баштыңы чугаалаан.
Тураскаал келир үениң салгалдарынга – оларның адалары, кырган-ачалары кандыг маадырлар чораанының дугайында, ол аттарны көргеш, бодунуң черинге ёзулуг ынакшылдың утказын билип алыр кылдыр ажы-төлге болгаш уйнуктарга чагыг-сүме-дир деп, Владислав Ховалыг демдеглээн.
Тускай шериг операцияларынга маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган дайынчыларның Иелер комитединиң удуртукчузу Алимаа Лопсан Төрээн чурту дээш ам-даа тулчуп чоруур бүгү-ле дайынчылар бажыңнарынче онча-менди чанып кээрин күзээн.
Тускай шериг операциязында амы-тынындан чарылган дайынчыларга сактыышкын минутазын чарлаан. Шериг оркестрниң күүселдезинде Расул Гамзатовтуң «Дуруяалар» деп ырызының аялгазының үделгези-биле тураскаалга боодал чечектерни салган.
Чыылганнар аразында оглунуң азы уругларының адазының хөрек чуруун туткан ажыг-шүжүглүг херээжен улус хөй болду. Оларның бирээзи Таңды кожууннуң Балгазын суурдан Любовь Сувандиевна Монгуш. Кээргенчиг ие оглунуң ады стелада бижиттинген боорга, аажок өөрүп турар болду. Ол оглунуң дугайында чугаалады: «Мээң оглум Начын Валерьевич Монгуш 2018 чылдың ноябрь айдан тура керээ чаргаш, Сахалин ортулукка шериг хүлээлгезин күүседип турган. 2022 чылдың сентябрь 15-те дужаал ёзугаар ТШО-же сургакчылап чорупкан кижи. 2024 чылдың июль 20-де амы-тынындан чарылган деп коргунчуг медээ келген. Начын дөрт оолдарымның хеймери. Ам бир оглум Буян Монгуш база Украинада…
Бөгүн маадыр оолдарывыска мындыг чараш тураскаалды ажыдып турарынга өөрүп тур мен. Оглумнуң адын бо самбырада бижип каанын безин билбээн болдум. Ону көргеш, амыраарымны чүге деңнээр».
Мөңгүн-Тайгадан келген иешкилер хөрек чуруу тудуп алган, тураскаалга мөгейип, боодал чечектер салып тур. Аныяк аваның карааның чажы чайгаар-ла чаагын куду бадып турду. Чодураа Орлановна өөнүң ээзи Буян Алексович Демчиктиң дугайында чылыг сактыышкыннарны чугаалады: «Өөм ээзи Буян Алексович-биле ийи ажы-төлдүг бис: улуг оглум Кара-оол 6 харлыг, Диана 5 харлыг. Өөм ээзи-биле Москвага таныжып, билчип алган бис. Ол Чинчи Ончатовна биле Алекс Кара-оолович Демчиктерниң улуг оглу. Буян Мөңгүн-Тайгага төрүттүнген, Мугур-Аксынга «Дизель» КХН-ге начальниктеп ажылдап чораан. Мобилизация болу бээрге, бир дугаар-ла чорупкан. Боду черле чер-чурту дээнде аажок патриотчу. Агаар-десант шериинге шериг албанын эрттирген болгаш, шеригге улуг сонуургалдыг, ынчангаш боду изиг күзели-биле ынаар чораан кижи.
Бо тургускан стелада ады кирген-дир, уругларым-биле көрдүвүс. Дыка өөрүнчүг болду. Ол ам төөгүге артып каар, сөөлүнде ажы-төлүнүң ажы-төлү, салгалдары, көрүп чоруур эки-дир. Ынчангаш моон-даа соңгаар адын мөңгежидип артар бис».
Чаңгыс дайынчының овур-хевириниң орнунга бүдүн тураскаалдыг ансамбль тургузар деп саналды чаңгыс чер чурттуувус Сергей Күжүгетович киирген дээрзин сагындыраал. Күжүгет Шойгу аттыг культура фондузу, «Деткимче» регионалдыг фонд база «Россети Сибирь Тываэнерго» акционерлиг ниитилел акша-хөреңги-биле төлевилелди деткээн.
Тураскаалдың автору, Тываның улустуң ус-шевери Байза Ондар.
"Хоорайның шупту эрге-чагыргазы, Чазак, Тываның Баштыңының дузалакчылары, Баштың боду идепкейлиг киржип, үргүлчү харылзаага турган. Сергей Күжүгетович бодалын саналдаан, а мен чурукчу кижи болганымда, ону профессионал деңнелге күүсеттим. Бир овур-хевирге дөрт ай хире үе негеттинер турган, ынчалза-даа тураскаалды июльда эгелээш, октябрьда доозуп четтигиптивис".
Самбыраларда кирген аттарның даңзызы четче эвес, ол үргүлчү чаарттынып турар. Чок болган дайынчыларның адын мөңгежидер күзелдиг ада-иелерге болгаш чоок улузунга тодаргай чурумну тургускан. Шупту айтырыгларны регионнуң «Ада-чурт камгалакчылары» күрүне фондузундан билип ап болур, ооң ажылдакчылары чогуур сүмени болгаш организастыг дузаны көргүзер.
/ А. СОЯН белеткээн.
Чиңгис СААЯНЫҢ база авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13