Май 23–25 хүннеринде Тываның найысылалынга “Енисей Экспо–2025” делгелге-ярмарка болуп эрткен. Үш хонуктуң дургузунда “Сүбедей” спорт комплекизинге чурттуң аңгы-аңгы регионнарындан болгаш Беларусь Республикадан 80 ажыг компанияның төлээлери келген. Ук хемчег 27 чыл дургузунда янзы-бүрү адырларда чедиишкиннерни таныштырарынга болгаш ажыл-агыйжы харылзааларны быжыглаарынга кол шөлчүгеш. Бо чылын делгелгени республиканың 15 муң хире чурттакчылары болгаш аалчылары көрген.
“Мен дааранырынга салым-чаяанныг мен. Ынчангаш Чаа-Хөл кожуундан бо “Енисей Экспо” делгелгезин көөр дээш келдим. Черле рынокта кандыг чаартылгалар бар эвес дээш. Бир дугаар 2017 чылда “Тыва Экспо” турда келдим. Олчаан бо делгелгеже баары чаңчыл апарган. Эрткен чылын бодумнуң ажылдарым-биле киржир аас-кежиктиг болдум. Улус дыка чогаадыкчы-дыр, чаа-чаа онза ажылдарны эскердим. Оон аңгыда, техника база көвей чүве-дир. Ылаңгыя өске регионнардан келген сайгарлыкчыларның продукциязын улуг сонуургадым”– деп, Алевтина Сарыглар чугаалаан.
Делгелгениң киржикчилеринге чарлаттынган Сайгарлыкчылар неделязы-биле байыр чедирип тура, Тыва Республиканың Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Даваа регионнарның харылзаазын быжыглап, киржикчилерниң географиязын калбартырынга “Енисей Экспонуң” чугулазын демдеглээн.
“Бурун шагдан тура байлак төөгүлүг Тывавыска силерни уткуп турарывыска өөрүп тур бис. Ылаңгыя Сибирьниң регионнарындан киржикчилер көвей келген. Ол ышкаш делгелгеде Беларусь Республиканың болгаш Волгоград хоорайның төлээлери бар болганы база өөрүнчүг-дүр. “Енисей Экспо” – чугула сорулгаларны боттандырар аргаларны берип турар. Тускай шериг операциязынга гуманитарлыг дуза чедирип, дайынчыларывысты болгаш оларның өг-бүлелерин деткип турар сайгарлыкчыларывыска өөрүп четтиргеним илередип тур мен» — деп, Каң-оол Даваа чугаалаан.
Бо делгелге-ярмарка баштай «Тыва Экспо» кылдыр эгелээш, улаштыр Сибирьниң найысылалы — Новосибирск облазы-биле дугуржулга чарган соонда, делгелге-ярмарка улам хөгжүп турар. “Енисей Экспо” деп чаа ат регионнарның харылзаазын каттыштырганын Дээди Хуралдың Даргазы онзалап демдеглээн.
Ук хемчегниң ачызында чүгле сайгарлыкчылар эвес, а регионнар база кады ажылдажылга керээлерин чарган. Тыва Республиканың экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Аяс Баянның демдеглээни-биле, бо делгелге тус черниң сайгарлыкчы чоруунуң хөгжүлдезинге күштүг идиглиг.
«Делегейде технологиялар шалыпкын сайзырап турар. Ук угланыышкыннар-биле эки таныжып алырынга “Енисей Экспо” эки салдарлыг. Тудугдан эгелээш технологияга чедир бүгү адырлар бисти сонуургадып турар. Мында киржип турар идепкейжи кижилер бистиң республикавыска улуг акша-хөреңги киирилделерин кылырынга идегээр-дир бис. Делгелгениң түңнелдерин база аңгы үндүрер бис. Ниитизи-биле каш дугуржулга болгаш керээ чарганын санап көөр» — деп, сайыт Аяс Баян чугаалаан.
Хемчегни Тыва Республиканың Экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр яамызы, «Мээң бизнезим төвү» база Новосибирск хоорайдан «Сибэкспосервис» деп тускай компания организастаан.
Делгелге-ярмарка Тывага сайгарлыкчы чорук неделязында эрткен болгаш «Биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук болгаш бот-тускайлаң сайгарлыкчы эгелээшкиннерни деткиири» национал төлевилелди боттандырарынче угланган. Ол ышкаш бир кол сорулгазы – «Үре-түңнелдиг болгаш чижилгелиг экономика» национал төлевилелдиң сорулгаларын күүседири.
Делгелгени организастаары дээрге киржикчилерниң чедиишкиннерин көргүзүп, продукциязын рынокка сайгарар аргазы. Ол ышкаш сайгарлыкчы харылзааларны быжыглаарынга, инвестицияларны хаара тударынга болгаш чаа технологиялар дамчыштыр үлетпүрнүң хөгжүлдезин деткииринге дузалаар.
“Эскерген боор силер, бо каш чылдарда Азия чоннарының национал хептери бүгү делегейде нептереңгей апарган. Маркетплейстерде-даа, анаа садыгларда-даа национал каасталгалыг хептер көвүдеп турар. Мен бодум англи дыл башкызы мен. Хостуг үемде дааранып, акшаны база немей ажылдап алыр чордум. Эге дээрезинде таныыр кижилеримге даарап берип турдум. Ам бодум ателье ажыдып алдым. Новосибирскиден сайгарлыкчы-биле керээ дугуржулгазының дугайында чугаалажып тур бис. Олар тускай садыглыг, массалыг бүдүрүлгеге бодаарга, тускай чагыг-биле даараан национал хептерни улус садып алыксаар. Ындыг хептер кымда-даа чок болур болгай. Улус өскелерден ылгалыксаар” – деп, Шеңне Амыйлан демдеглээн.
Ярмарка үезинде аалчылар чаа продукция болгаш бүдүрүлгелерниң ажылдап кылган технологияларын үнелеп, дуржулга солчуп алыр аргалыг болган. Кол угланыышкыннарның аразында: көдээ ажыл-агый продукциязы, арга-арыг ажыл-агыйы, тудуг болгаш архитектура, туризм, чылыдылга системалары, каркастан чунар-бажыңнар, кухняга дериг-херекселдер дээш оон-даа өске.
“Енисей Экспога” мастер-класстар, чаа технологиялар-биле таныштырылгалар база эрткен.
“Тывада делгелгениң дугайында «Мээң бизнезим» төвүнден билип алдывыс. Чарлал бистиң улуг сонуургалывысты оттурган. Ынчангаш өөрүшкү-маңнайлыг бо хемчегге киржип чедип келдивис. Мындыг улуг бүдүрүлгелерни көөр деп бодаваан бис — деп, “Смек” компаниязының даргазы Игорь үлешкен. – Силерниң республикаңарже кайгамчык чурумалдыг бойдузуңар көөр дээш машиналыг келдивис. Чаражын, онзазын кайгап ханмаадывыс. Бир тоол оранында келген дег мен. Бис делгелгеже кухняга херек янзы-бүрү дериг-херекселди эккелдивис. Аяк-сава чуур машиналарның таныштырылгазын кылдывыс.”
Садып алыкчыларның онзагай сонуургалын регионнуң эдип-чазаар албан черлеринде шииттирип турар уран-шевер кижилерниң холу-биле кылган ажылдары сонуургаткан.
Россияның Тывада кеземче херээн күүседир федералдыг албан чериниң начальнигиниң оралакчызы Виктор Байыр-оол организакчыларга өөрүп четтиргенин илереткен. «Енисей Экспо» — янзы-бүрү продукция-биле таныштырарынга дыка ажыктыг шөлчүгеш деп, ол демдеглээн. Эдип-чазаар черлерде бүдүрүп турар барааннар шынарлыг дээрзин хөй кижилер билбес.
“Бо делгелгениң организакчыларынга өөрүп четтирдивис. Эдип-чазаар колонияда шииттирген кижилерниң продукциязын көргүзер арганы берди” – деп, Виктор Байыр-оол четтиргенин илереткен.
«Енисей Экспога» делгелге кезээнден аңгыда, бизнес-хемчеглерни база тудуг хөгжүлдезиниң, көдээ ажыл-агый болбаазырадылгазының, даштыкы экономиктиг харылзааларының, туризмниң болгаш өске-даа айтырыгларга хамаарыштыр «төгерик столдарны” эрттирген.
Оон аңгыда, Кызылга Россияның сайгарлыкчы чорук хүнүнге тураскаадып, Тываның сайгарлыкчылары-биле ужуражылга болган.
Хемчегни Тыва Республиканың экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Аяс Баян ажыткан. Ол сайгарлыкчыларга профессионал хүнү-биле байыр чедирип, оларның ажылы болгаш эгелээшкини регионнуң экономиказының хөгжүлдезиниң үндезини деп демдеглээн.
Ужуражылга үезинде Тывада чогаадыкчы индустрияның хөгжүлдезиниң келир үезин чугаалашкан. Чогаадыкчы индустрияның таваан салырының дугайында айтырыгга, төлевилел удавас хөгжүп эгелээр деп сайыт харыылаан: ол угланыышкынны сайзырадырда оран-сава тускайлаттынган дээрзин демдеглээн.
Аныяк сайгарлыкчылар арга-дуржулгазы-биле солушканнар. «Донгур» тыва шинчи киирген хептер брендизиниң үндезилекчизи Наталья Донгур, ол ышкаш «Тараа» гастро-кофе садыының үндезилекчизи Энер Моңгуш бодунуң төлевилелиниң хөгжүлдезиниң болгаш күрүне деткимчезин ажыглаанының дугайында чугаалаан.
IT-индустрияның төлээзи Валерий Иргит, республикада информастыг технологиялар адырының хөгжүлдезин, шыырак специалистерниң чедишпезин база ол талазы-биле IT-компанияларны, ооң иштинде бот-тускайлаң сайгарлыкчыларны аккредитациялаарын чөпшээрээр кылдыр регион хоойлузунга өскерилгелерни киирер дугайында саналды киирген.
Олча ОНДАР.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
“Шын” №20 2025 чылдың май 29
