Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның удуртулгазы-биле республиканың онза байдалдар талазы-биле комиссияның хуралы Тываның Чазаанга болуп эрткен. Аңаа республиканың девискээринде үер болгаш өрт халаптарының байдалын сайгарып чугаалашкан.
Республиканың Хамааты камгалалының болгаш онза байдалдар албанының удуртукчузу Евгений Овсянниковтуң үер талазы-биле байдалдың дугайында илеткели хуралды ажыткан. Сүт-Хөл кожууннуң Ишкин суурда тургустунган онза байдал чыылганнарның кичээнгейин хаара туткан. Аңаа эрткен суггур чаъстарның болгаш сугларның тайга-таңдыдан баткан түңнелинде, улуг суг 75 өрегени дузалал ажыл-агыйлары-биле катай хөме алган.
Июнь 11-ниң кежээзиниң байдалы-биле алырга, улуг суг бүрүнү-биле чавырлып эгелээн, бо хүнде сугга алыскан бажың-балгат чок. Тус черлерниң чагыргаларының херечилели-биле алырга, тайга-таңдыдан баткан улуг сугнуң айтырыы – чыл санында катаптаттынар чидиг айтырыг болуп турар. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг когараан улуска болур-чогуур дузаны өй-шаанда чедирерин дагзып, Сүт-Хөл кожууннуң чурттакчы чонунуң ортузунда чедирген коргаралдың шүүделин эгидериниң талазы-биле тайылбыр ажылы эгелээн дээрзин дыңнаткан.
“Тус черде онза байдалдар штавының ажылын чазактың оралакчы даргазының хүлээлгезин күүседип турар Алик Монгуш удуртуп турар. Моон соңгаар Ишкин суурну улуг сугдан камгалаар сорулга-биле чайладыкчы канал тудуунуң төлевилээшкинин штаб чорудуп турар. Тускай комиссия Сүт-Хөл, Улуг-Хем болгаш Чөөн-Хемчик кожууннарның девискээрлеринде чедирген когаралдың түңүн санап эгелээн. Тараа үрезиннерин катап чаштырар ужурга таваржырывыс чадавас.
Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы ук айтырыгны дарый өөренип көргеш, ооң шиитпирлээшкининиң янзы-бүрү хевирлерин саналдаар ужулуг“ — деп, республиканың онза байдалдар талазы-биле комиссияның хуралының соонда, Владислав Ховалыг демдеглээн.
Сугга алыскан черлерге суурларның санитарлыг ашталгазын кылыр апаар. Ол черлерде Росхереглелхайгааралдың тускай мергежилдиглери амдан эгелеп ажылдап, сугнуң шынарының хыналдазын чорудуп эгелей берген. Онза байдалдар талазы-биле комиссияның хуралынга ук албанның удуртукчузу Людмила Салчак бо үеде чурттакчы чон шынары багай суг ишкеш, ооң түңнелинде халдавырлыг ижин аарыын болдурбазы-биле хайындырган азы савалап каан арыг сугну ажыглаары эргежок чугула деп сагындырган. Ол ышкаш кожуун эмнелгелеринде чугула эмнерниң курлавырын тургускан.
Суггур чаъстар Тываның барыын кожуунарынга кыска үеде чырык өжүрүлдезин болдурган. Сүт-Хөл, Чаа-Хөл, Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Чөөн-Хемчик, Таңды болгаш Эрзин кожууннарның суурларынга чырык өжүрүүшкүнү болган. Амгы үеде катап тургузуушкун ажылдары чоруп турар. Байдалды республиканың Одалга болгаш энергетика яамызы доктаамал хайгааралга алган.
Үер республиканың автооруктарын база үрээн. Чамдык оруктарның эртип-дүжер черлерин, көвүрүглерже кирер оруктарны чуй шапкан. Бөгүнде Хандагайты – Мугур-Аксы аразында оруктуң сугга чире алыскан үш черинде катап тургузуушкун ажылдары чоруп турар. Торгалыг хемде сугнуң деңнелиниң чавызааны-биле Хандагайты – Ак-Чыраа оруунда ажылдар доозулган. Чадаана – Бажың-Алаак, Суг-Аксы – Ишкин аразында оруктарында оюп чоруур оруктарны ажыткан. Алаш хемде айыылдыг байдал база тургустунган, Кара-Хөл суурнуң чоогунда сугга чире шаптырган кезек черлер бары илерээн. Бо болгаш оон-даа өске черлерде орук албаннары ажылдап турар.
«Ниитизи-биле алырга, Тывада оруктарның 9 участогу онза кичээнгейде турар. Оруктарның чире шаптырганының ужун чамдык черлерге чедери дүүн берге турган болза, бөгүн оларда кандыг-даа шеглел-кызыгаарлаашкын чок. Тус черлерниң орук-септелге-тудуг эргелелдериниң болгаш “Тываавтоорук” эргелелиниң специалистери болур-чогуур эргежок чугула саавырларны белеткеп турар” — деп, Владислав Ховалыг айыткан.
Онза байдалдар талазы-биле комиссияның хуралынга Бай-Тайга кожуунда байдалды база чугаалашкан. Үргүлчүлелдиг суггур чаъстарның түңнелинде, Хемчик хемниң суу көдүрлүп, Тээли – Кызыл-Даг аразында оруктуң сайлыг чалы чуй шаптырарының айыылында. Владислав Ховалыгның даалгазы-биле ынаар орук техниказын чоруткан. Шуй хемде быжыглал ажылдарын чорудуп, узуну 40 метр быжыглал чалын тудары-биле 500 тонна элезинни төккен.
Тываның агаар медээлээр станциязының гидрология килдизиниң начальниги Татьяна Губинаның ук хуралга чугаазын база дыңнаан.
Эрткен хонуктарның дургузунда хемнерниң суунуң деңнели оожум-даа бол, чавырлып турар, ынчалзажок Каа-Хемниң бажында суглар көдүрлүп эгелээн. Бо дүне барыын кожууннарга түр үениң дымырааш чаъстары болур, чамдык черлерге диңмирээр, соңгу-барыын чүктүң хадының күжү 12–17 м/сек, соор чадавас.
Арга-арыг өрттериниң талазы-биле дыңнадыгны хуралга база чугаалашкан. Июнь 12-ниң эртенинде 15 арга-хову өртү демдеглеттинген, ооң бирээзи “Убса-Нур ыйгылаажы” заповедниктиң девискээринде. Ону үезиде өжүрүп, айыылды чок болдурган. Кызыл, Бии-Хем, Тес-Хем, Тожу болгаш Каа-Хем кожууннарда өрттер хып турар. Чөөн-Хемчик, Сүт-Хөл болгаш Тожу кожууннарда 39 га черде дөрт өрттү бо хонуктарда өжүрген. База бир дөрт өрттү бөгүн өжүрерин планнап турар. Чаап келген чаъс-чар хонукта-ла ийи өрттү өжүржүрүнге дузалап турар.
А.Хертек белеткээн.
"Шын" №43 2023 чылдың июнь 14