Шаг шаандан бээр өг-бүлелер хууда ажыл-агыйны тудуп, азыраан мал-маганының сүдү, эъдинден, огородка тарып өстүрген картофель дээш өске-даа ногааларындан аъш-чем кылып чип, малының алгы-кежи, дүгүнден идик-хеп кылып ап чорааннар. Колхозтар, совхозтар тургузуп, хууда мал-маганны хөйнү тударын совет эрге-чагырга кызыгаарлап турган үеде безин кончуг ажыл-агыйжы кижилер өг-бүлезиниң хууда ажыл-агыйын тудуп турганнар.
Чоннуң бо ажыл-агыйжы күш-ажылчы чаңчылынга даянып, хууда ажыл-агыйны республикага сайзырадып, эң ылаңгыя көдээде өг-бүле бүрүзү хууда мал болгаш ногаа ажыл-агыйлыг болурунче угланган социал-экономиктиг хемчеглерни Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг саналдап эгелеп келген.
2021 чылды Улусчу инициативалар чылы кылдыр чарлааш, “Суг – чуртталганың үндезини” төлевилелди деткип, суг-биле хандырылга берге чурттакчылыг черлерге чаа кудуктарны кылдырган, эрги кудуктарны септеткен, бажыңнар чанынче чайын суг дамчыдар хоолайларны шөйген. Чижээлээрге, Кызыл кожууннуң Сесерлиг суурда кудуктарны септээн, чаа кудукту туткан, 7 километр узун дурттуг хоолайларны шөйген соонда, ногаа аймаа ажаап өстүрер арга тус черниң чурттакчыларынга тургустунган. Кызыл кожууннуң Кур-Чер, Таңды кожууннуң Бай-Хаак, Чаа-Хөл кожууннуң Шаңчы суурларга тус-тузунда 2000 рубль акшаны суг хандырылгазын боттандырары-биле тускайлап үндүрген. Республиканың өске-даа чурттакчылыг черлеринге суг-биле хандырылганы экижиткен. Ол дээрге өг-бүлелер бажыңнарының чанынга ногаа аймаан тарып өстүреринге таарымчалыг байдалды 2021 чылда тургусканы-дыр.
Дараазында 2022 чылда Тываның Баштыңы “Улусчу картофель” губернатор төлевилелин боттандырар эгелээшкинни баштап үндүрген. Бо төлевилелдиң кол сорулгазы – Тывага картофельди көвүдедир тарып өстүрүп, картофельге республиканың хереглелин барык шуптузун хандырары. Ооң-биле кады эдеринчи сорулга – хөй ажы-төлдүг база амыдырал-чуртталгазының материалдыг байдалы чедингир эвес өг-бүлелерге социал дузаны көргүзери. “Улусчу картофель” губернатор төлевилелдиң негелделерин ёзугаар үстүнде айыткан өг-бүлелерге картофель болгаш ногаа аймааның үрезиннерин халаска үлеп бээр, а олар картофельди, ногааны тарып өстүрер ужурлуг. Өг-бүле бүрүзүнге 25–50 килограмм картофель, 500 грамм свёкла, картофель, капуста дээш өске-даа ногаа аймааның үрезинин халаска үлеп берип турган. Үнүш ажыл-агыйының тускай эртемниглериниң санап үндүрүп каанын ёзугаар алырга, бир эвес өг-бүлениң кежигүннери картофельди болгаш ногааны кызымак, эки шынарлыг тарып өстүрер болза, 25 килограмм үрезинден 100 килограммдан хөй картофельди, чартык центнер ногаа аймаан тарып өстүрүп ап болур.
Кызыл кожууннуң Кара-Хаак суурда 50 өг-бүле “Улусчу картофель” төлевилелден үрезинни дузаламчыга алгаш, 2022 чылда багай эвес дүжүттү өстүрүп алганнар. Александр Ооржактың өг-бүлези дузага алган болгаш боттарының үрезининден бажыңының чанында 400 дөрбелчин метр черге 8 шоодай картофельди ажаап өстүрген. Оон аңгыда элээн хөй ногаа аймааның дүжүдүн ажаап алганнар. Кыжын чемге хереглээрин өг-бүле курлавырлап алгаш, артканын Кызылда рынокка хоорайның чурттакчыларынга садыпкаш, акша орулгазын киирип алган.
Өг-бүлелер картофель болгаш ногаа аймаан тарып өстүреринге идигни бээр “Өг-бүлениң шыгжамыры” губернатор төлевилелин боттандырарын 2025 чылда Владислав Ховалыг саналдаан. Бо төлевилелдиң баштайгы дээрезинде сорулгазы – өг-бүле бодунуң хереглелинге четчир картофель болгаш ногаа аймаан тарып өстүрерин чедип алыры. Алыс сорулгазы – өг-бүлелер ногааны боттарының хереглелинден көвүдедир тарып өстүрүп, ону садып-саарарының аргазы-биле республиканың хереглелин хандырары.
“Өг-бүлениң шыгжамыры” губернатор төлевилелин боттандырарынга сумуларның эрге-чагыргалары улуг организастыг ажылдарны кылып чорудар ужурлуг. Оларның алыс сорулгазы – суг элбек, суг-биле хандырылга эки чурттакчылыг черлерге өг-бүле бүрүзү ногаа аймаан тарып өстүрүп турарын чедип алыры. Чажыргаш канчаар, Тываның суурларының чурттакчыларының бажыңнарының херимнериниң иштин, Кызыл хоорайда дачаларның участоктарын чашпан дуй үне берген турары каракка көскү.
Эрес-кежээ кижилерниң өг-бүлелеринге бажыңының чанында огородка картофель, ногаа тарып өстүрери – часкы, чайгы, күскү үеде эртен-кежээ кылыр ажыл. Ындыг кижилер телевизор, телефон көрүп, диван кырынга аңдааштанып чытпас.
“Өг-бүлениң шыгжамыры” төлевилелдиң эчис сорулгазы күүсеттине бээр болза, суурларда, дачаларда бажыңнар чанында огородтарга картофель болгаш ногаа аймаа ногаан чайт кылдыр, хөлбеңнеди өзүп турар апаар. Ындыг болурунуң ынаныжы бар – Тывада эрес-кежээ ногаажылар эвээш эвес.
“Өг-бүлениң шыгжамыры” губернатор төлевилелиниң угланыышкыны-биле Улуг-Хем кожууннуң чагыргазы кожууннуң Херээженнер эвилели болгаш Хоочуннар чөвүлели-биле кады “Эң эки ногаажы – 2025” мөөрейни чарлаан. Мөөрейниң киржикчилериниң дугайында чүүлдерни, фото-чуруктарны кожууннуң чагыргазының паблигинде, Херээженнер болгаш Хоочуннар чөвүлелдериниң интернетте арыннарынга үндүрүп турар. Ол арыннар ногаа тарып өстүреринге арга-дуржулга солчур, эң эки ногаажыларның дугайында чонга чугаалап бээр чер апарган.
Улуг-Хем кожуунда Ийи-Тал суурнуң чурттакчызы Роза Байкараевна Ламажай ногааны кончуг аныяанда, 1990 чылдардан бээр тарып өстүрүп келген дуржулгалыг ногаажы. Янзы-бүрү чечектер болгаш ногаа аймаа өзүп турар болгаш, ооң бажың-балгадының девискээри аянныг чараш. Авазының аайы-биле уруглары, оларның уруг-дарыы бичии ынайындан-на ажыл-ишке чаңчыккан. Ногааларны канчаар тарып өстүрерин, дузаарын, шыгжаарын, чемге ажыглаарын уруглары авазындан өөренип, билип алганнар.
Шагаан-Арыг хоорайда кончуг чараш чечектерлиг, дүжүткүр ногаалыг огородтуң ээзи арга-дуржулгалыг ногаажы Алёна Хунашовна Дензин:
– Огород мээң бичии делегейим-дир. Эртен азы кежээ аңаа чеде бээрге, ында сериин, ногааларның чыды кайгамчыктыг. Ногааларны эртен эрте хүн үнмээнде, ажаап-тежээринге ынак мен. Чүге дээрге суггарып каан шык чер үнүштерни сергедир, хүн изивээнде, сугну олар боттарынга сиңирип алыр. Чазын тарып кааным үрезиннер хөрзүннүң адаандан үнүп, ногаарарып кээрин хайгаараары магаданчыг. Чазын бажыңымга азы чылыг черге ажаап өстүрген өзүмнеримни огородка олурткаш, ажаап-тежээри меңээ өөрүшкүлүг ажыл. Огородум кыдыын дургаар чечектерни тарып каан мен. Олар огородту болгаш бажың чоогун каастаар, чамдыктары хоралыг курт-кымыскаякты ногааларже белен чагдатпас. Лаванда деп чечектерге арылар чыглыр. Помидор, огурецтерни, каттарны оларның өскен болгаш бышкан шаа-биле ажаап алыр мен. Чылдың-на чайын ногаалар, чечектер дугайында чаа чүүлдерни оларның боттарындан-на билип ап, оларны улам-на чараштыр, дүжүткүр кылдыр өстүрер чүткүлдүг мен. Огородумга өстүрген ногааларымны, чечектеримни эш-өөрүм, төрелдерим, кожаларым-биле үлежири меңээ база өөрүнчүг – деп чугаалаан. Ол-даа кончуг шын. Ёзулуг ногаажы кижиге огородка ажыл дыштанылга, өөрүшкү боор.
Күш-ажылдың хоочуну Саая Чындааны Шагаан-Арыг хоорайның чурттакчылары эки билир. Хар-назыны 60 хар ажа-даа берген болза, Саая Билчир-ооловичиниң адак-бышкаа чиик, ажыл-агыйга ам-даа эрес-кежээ. Ооң огородунда помидор, арбуз дээш хөй ногаа аймаа өзүп турар. Чечектер ооң бажыңының девискээриниң каастакчылары.
– Эр кижи огород тарыырга – онзазын! Херээжен улус огород тарыыр боор чүве. Бо кырган-ачай дыка ажылгыр, огородунга ногааны эңдере тарып өстүргеш, уругларынга үлеп бээр. Хаваннар азырап турар. Холодезин кылгаш, уругларынга бээр, садып-даа турар – деп, Саая Билчир-ооловичиниң дугайында Милана Кара-оол бижээн. ССРЭ-ни Хрущёв дарга удуртуп турган үеде бүгү Совет Эвилелинге, агаар-бойдузу кааңдаачал Тывага безин, кукурузаны эңдере, хову ховузу-биле тарып өстүрүп турган. Ооң чемижи сүтсүг, чигирзиг боорга, кижилер отка хаарып чип-даа турган. Амгы үеде ажыл-агыйлар кукуруза тарывастаан. Ынчалза-даа аажок ажыл-агыйжы, тывынгыр кижилер кукурузаны тарып өстүрүп турар. Ындыг кижилерниң бирээзи Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүү суурда Ираида Михайловна Кыртынмай. Тускай сорттуң кукурузаларының үрезинин садып алгаш, огородунга тарып өстүргеш, ооң чемижинден аныяктарның чииринге ынак попкорн деп чемни уруг-дарыынга кылып берип турар. Сонуургак, тывынгыр, ажыл-агыйжы кижи кандыг-даа ажылды кылыр боор чүве-дир ийин. Ираида Михайловнаның огородунда кукурузадан өске кандыг-даа ногаа аймаа бар.
Улуг-Хем кожууннуң ногаажыларының аразынга “Эң эки ногаажы – 2025” мөөрейни чарлааны, мөөрейниң киржикчилериниң дугайында, оларның ногаажы ажыл-херектерин социал четкиге чырыдып турары кожууннуң чурттакчыларының аразынга ногаа болгаш чечектер тарып өстүреринге сонуургалды оттурган. Ол база “Өг-бүлениң шыгжамыры” төлевилелди боттандырып турарында көскү чедиишкин. Сонуургалдан, сорулгалардан ажыл-херек хайнып үнер болгай.
Шагаан-Арыг хоорайда ногаажы Алёна Дүлүштүң дугайында Галина Семис-оол мынча деп бижээн: “Бо дуңмайның, Алёна Кызыл-ооловнаның, "Чечектерниң тулган өстүрүкчүзү", "Тулган огородчу" деп номинацияларда чуруктарын көргеш, магадаан сеткилимни илередиптер сөстер тывылбазын кайгап-харап олур мен. Ол бүгү ногааларны, каттарны, чимистерни, мөөгүлерни (огородта эң сонуургаан чүүлүм) бо хире дүжүттүг кылдыр, кандыг ынакшыл-биле тарып, ажаап-тежээп, өстүрүп келгенин чүгле магадап көөр-дүр мен. Чуруктардан көөрүнден аңгыда, ол огородка чедип барып, агаарын тынып, үнүш бүрүзүнүң чыдын болгаш амданын билип, холу чемзиг дуңмайны танып ап, куспактап, чүгле мактал сөстерни өргүзе деп бодал төрүттүнер-дир! Ажылчын-кежээзи, өг-бүлезинге, ажы-төлүнүң кижизидилгезинге, кожаларынга хамаарылгазы, иштики делегейи кайы хире бай-байлак дээрзи танывазы мээң безин чоргааралымны оттурар-дыр!
Мындыг онза сеткилдиг Алёна Кызыл-ооловнага "Кежээпей-Шыдапай" деп атты тывыстым. Хүндүткел-биле, Галина Семис-оол шын”.
Галина Семис-оолдуң бо сөстери “Өг-бүлениң шыгжамыры” губернатор төлевилелиниң түңнелдери эки болур, Тываның чону ногааны көвүдедир тарып өстүрер, өг-бүле бүрүзүнүң шыгжамырынга картофель, ногаа, кат-чимис долу апаар деп идегелди оттурар-дыр.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны социал четкилерден хоолгалаан.
“Шын” №34 2025 чылдың сентябрь 4
