Амгы үеде огородтарда, садтарда ажылдар кидин түлүк. Эрес-кежээ ажыл-ишчилер чогуур херекселдер-биле чепсегленгеш, ногаа тарып каан чалдарда чай чок ажылдап турарлар. Курт-кымыскаяктар болгаш чашпан дээш өске-даа бок үнүштер-биле демисел шыңгыы болгаш изиг-изиг.
Чурттакчыларның чамдыктары чер бажыңнарында болгаш дачаларында ыштаан эът кылып чип азы чүгле холунга ном тудуп алгаш, чылыг үеде күш кирип дыштаныксаарлар. Ындыг-даа болза оларның хөй кезии чүзүн-бүрүн өңгүр-чараш чечектерин олуртуп алырлар. Садчыларга чечектерни өстүрери база амыр эвес, оларны ажаап-тежээп чайлаарлар.
Бо чазын агаар-бойдус эки болбаан. Соок, хаттыг, чаъстыг хүннер бо-ла моорлап кээп турган. Ындыг байдалга эки дүжүт өстүрүп алыр дугайында бодаары амдыызында эрте деп, ногаажылар чугаалап турарлар. Соок хүннер эрте берген-даа болза, бо чай кандыг болуру билдинмес. Күштүг хаттар азы долу дүжер болза, бүгү час болгаш чай дургузунда кылган ажыл хилис барып болур. Ындыг-даа болза эрес-кежээ ажыл-ишчилер тура дүшпейн, участоктарын каастап ажылдавышаан, аразында арга-сүмелерни үлежип чоруп турарлар.
Чижээ, арга-дуржулгалыг агроном Зинаида Тюлюш ногаа, чимис тарыырынга хандыкшылдыглар-биле солун ажыктыг сүмелерин үлежип, өзүмнер дугайында тайылбырлап берип турар. Ногаа тарып өстүрер ажылга кижилерни ижиктирип чаӊчыктырары ажыктыг болгаш буянныг үүле.
“Огород ажыл-агыйында арга-дуржулгалыг кижи безин үнүштерин тарып тургаш, оларның эки үнеринге чигзинип болур. А чаа эгелеп чоруур кижилерге оон-даа улуг харыысалга. Тарылга, чемгерилге, хоралакчылар-биле демисел, хөрзүн, суггарылга, артык дөстер кезери дээш янзы-бүрү арга-сүме дыңнааш аңгадап калыр. Бо бүгүнү үжүктер азы көвүдедир таблицаны шиңгээдип эгелээринге деңнеп болур. Ынчалза-даа чылдар дургузунда ногаажы дүжүп бербес, частырыгларны кылып тургаш өөренир болгай. Ооң мурнунда коргуушкуннарын болгаш чигзиниглерин сактып келгеш хүлүмзүрүүр. Июнь дээрге огород ажыл-агыйында эң-не чымыштыг айларның бирээзи. Өзүмнер дүрген үнүп, чечектелип, чимизи тыптып келир үе. Чаагай дүжүттү өстүрүп алыр дизе, шын чемишчидип, ажаап-тежээри чугула. Бо үеде үнүштерге ылаңгыя азот, фосфор, калий болгаш өске-даа микроэлементилер херек. Чемишчидилге чедишпеске, оожум өзүп, дүжүт эвээжеп, аарыгларга болгаш хоралыг үнүштерге алзып болур. Чечектелген соонда, ийи неделя эрткенде, микробиологтуг бүдүмелдерни чажар. Июньда азот биле калий кат-чимис культураларынга кончуг чугула. Үнүштерниң дөзүнде чашпаннарны үе-үе болгаш-ла аштаар. Бир эвес дөстерде артык өзүмнерни часкы үеде кезип албаан болза, ону июньда кылып болур. Бо хемчеглер өзүмнүң байдалын экижидеринден аңгыда, черде хоралыг үнүштерни, ол ышкаш халдавырлыг аарыгларны узуткаарынга дузалаар. Фосфор шупту үнүштерге херек. Укроп, огурец болгаш капуста дээш өске-даа ногаа аймаан азот-биле үргүлчү чемишчидер. Калий – огурец, перец, кабачок болгаш морковь, редис, репа, хрен, свёкла дөстериниң дүрген өзүлдезинге идиглиг. Изиг агаардан үнүштерни хөлегелээри, эки суггарары чугула.
Июньда кат-чимис ыяштарын эки суггарар. Бо айда оларны шын ажаап-карактаар болзуңарза, чүгле элбек дүжүттү алыр. Ногаажылар аразында эң нептереңгей чимис – честек-кат.
Июньда чамдык ногаажылар ук каттың баштайгы бышкан дүжүдүн чыып эгелээрлер. Ынчалза-даа дүжүт ажаалдазы дээрге ажылдың төнчүзү эвес, а хайгааралдың чугула чадазының эгези-дир. Улаштыр ол дөстерни кезип, чемишчидер болза, дыка эки болур.
Чайның изиг хонуктарында бахча культуралары эки өзер. Ынчангаш арбузтар, дынялар болгаш огурецтер дээш сагыш човавас болза ажырбас. Эң кол чүүл – эки суггарары. Капустага хүннүң изии хоралыг. Оотпактарның бүрүлери-биле шып каарга, хүнден хөлегелевишаан, хоралыг курттардан база камгалаар. Изиг үеде огородту үезинде болгаш шын суггарары чугула. Өзүм бүрүзүнге эвээш дизе 3–5 литр суг херек. Чүге дизе хүннүң изиинге сугнуң 70 хуузу бусталып үне бээр. Өзүмнерниң дөстерин эртен эрте, хүн үнүп келбээнде азы кежээки үеде суггарарга эки” – деп, Зинаида Тюлюш демдеглээн.
Ногаа болгаш кат-чимис ажылынга бердинген кижилер боттарының кадыкшылынга база кичээнгейлиг болуру чугула. Аажок изигде дыка ажылдаарга, чүрекке берге.
“Бергедээшкиннер мага-ботта суг четпезинден эгелээр. Чүге дизе мага-бот дериткеш, сугну чидирер. Ооң уржуундан хан дестелип, чүрекке ындыг ханны дамырларже дамчыдары берге апаар. Ынчангаш изиг үеде – 10 шактан 16 шакка чедир ажылдавас деп сүмелээр-дир мен.
Дер-биле кады мага-бот электролиттерни (калий, магний, натрий) чидирип турар. Ооң уржуундан чүректиң согуу доктаамал эвес апарып, хан базыышкыны улгадыр. Гипертониялыг кижилерге ол ылаңгыя айыылдыг. Хүн херелдеринге аттыра- ры – кадык-даа кижилерге улуг айыылдыг. Мээниң ажылдаары оожумнаар. Бир эвес ол-ла дораан серииттенмес болза, баш аарыыр, чүректиң согуу дүргедей бээр, кустуруп база болур. Изиг хүнде аар ажыл кылырга, чижээ, кастынып чашпаннаарга, чүрекке дыка хоралыг. Айыылды чавырылдырар дээр болза, хөй суг ижер. Чигирзиг суксуннар ижерин шеглээр. Бир эвес ол чокка шыдавас болзуңарза, электролиттерлиг спортчу суксуннарны ижип болур. Чырык болгаш хостуг хептер кедери чугула, эът-кешке сериин болур. Ниитизи-биле хары угда хөй ажыл кылбас. Ажыл хүннеринде четтикпес болгай мен дээш, хөй-ле кижилер 1–2 хонук дургузунда изиг хүнге улуг күжениишкин- ниг ажылдаптар, ооң салдары кадыкшылга дыка багай” – деп, Тываның хөй-ниити кадыкшылга төвүнүң улуг эмчизиниң оралакчызы Наталья Агапова сүмелээн.
Олча ОНДАР.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №26 2025 чылдың июль 10
