Эрес-маадыр өгбелер

Ырак Моолга аъттыг-чадаг, артынчактыг четкеш, тулчуп чораан эрес-дидим Хомду дайынынга өгбелеривистиң маадырлыг төөгүзү салгалдарывыска чоргааранчыг сактыышкыннар болуп артар. Ынчангы Даа кожуунга хамааржыр түлүштерниң Семис-Чагырыкчызы даргалаан бичии Чаа-Хөл сумузундан «Чарлык» база «Сүзүк» шериинге шилиттинген каш дайынчы чораанын биликсеп, айтыртынып чырыдарын күзеп чоруур мен. Оларның дугайында билип алганым чүүлдерни “Шынның” номчукчуларынга сонуургадыйн.

ТҮЛҮШ ЧОГДУРБАН КАЛЗАН ОГЛУ
Моолда Хомду шивээзинге уяланып мөөңнелген, хөй боо-чепсектиг кыдаттарны чылча шапчып, улаштыр ол-бо доскуулдарга шериг албанын эки эрттиргени дээш «Мээрең» эрге алгаш, Тывазынга чанып келгеш, Кара-Талдың Дөң-Терекке ада-иезиниң мал ажылынга дузалажып чораан.
Ооң оглу Василий Чогдурбанович Калзан Даг-Алтайга мал эмчизиниң эртемин өөренип дооскан баштайгы тускай эртемниг тыва специалистерниң бирээзи. Чаа-Хөл кожууннуң девискээринге МЧАЭ, колхоз, совхоз үелеринде мал-маган эмнээшкиннеринге эртем-билиин, күш-шыдалын арыг сеткилинден бараалгаткан. Калзан Василий дарга-бошкага негелде тургузарда, чаныш-сыныш чок, ажылынга өде-чире негелделиг болганы-биле чадавас, эш-өөрү, улус-чону ону Калчаа-Сарыг деп шолалап адай берген.

Албадалдыг коллективизация үезинде акайы Түлүш Айыжыны репрессияга таварыштырып нүгүлдээш, чеди чылда шиидип кара-бажыңнаарга, ону үзе баскан. Василий Чогдурбанович аас-сөстүг, бижик-билиглиг болгаш, каш удаа үстүкү органнарже бижип, чаргылдажып тургаш, домзак соонда-даа бол, акайын агартырын чедип алган.

Бир катап кожууннуң көдээ ажыл-агый килдизи аар өртек-биле Саян артындан хуна садып эккелген. Ол хуна кодурлааш, өлүрүнде чыдырда, өзедип каапкан. Василий Калзанны ол дээш үстүкү органнар каш катап кыйгыртып, истеп-сүрүп, «Үлегерлиг уксаалыг хунаны кандыг сагыштыг өзедиң?» деп байысаап, бажыңнап база шаг болган. Ийи чыл шиидип, кара-бажыңга олуртурунуң кырында турда, орус-тыва аас-дылдыг болгаш, шынын бадыткап, алыспайн, хосталып үнген.

Хомдужу Түлүш Чогдурбанның улуг оглу Калзан Василий биле Сержим башкы оларның улуг уруу Тамара Васильевна Пюрюна. Улуг-Хем кожууннуң социал камгалал албанының хоочуну, пенсия чедир ажылдаан. Өөнүң ээзи Виктор Кууларович Пюрюна иштики херектер албанының подполковниги, Улуг-Хем кожуун чагыргазын үш удаа даргалаан. Өг-бүлениң ажы-төлү дээди эртем-билиг четкен, Москвада ажылдап- чурттап чоруур. Ада-ие боттары Шагаан-Арыгда эки чурттап олурар.

Ада-өгбези хомдужу маадырның салгалдары өгбезинге төлептиг ажы-төл болганы чоргааранчыг.

ТҮЛҮШ КАДЫН-НАВА
Чаа-Хөлде 80 харлыг Дадар-оол Дамдынович Кыргыстың сактыышкыны: «Ол өгбениң чогум адын Каты-Нава дээр турар ужурлуг. Шолазы Чалчы. Ооң алыс угу Хемчиктен, та Чадаана, Кызыл-Мажалык, Тээли азы Хемчик бажындан. Чаа-Хөлдүң Кара-Талга Түлүш кижиниң уруун кадайланган. Ооң 9 оглунуң бирээзи Каты-Нава. Мөге-шыырак, эрес-кашпагай, хүрештерге белен-селен октатпас болганындан Хомду чоруур шериглерге шилиттинген. Өлүм-чидимниг дайындан менди чанып келгеш, Кара-Талга чылгы малды хөйнү өстүрген. Мөчээн соонда безин, чылгызының артыын улузу Эйлиг-Хемге азырап чорааннар».

Д.Д. Кыргыстың немей чугаазы: «МЧАЭ, колхоз үндезилеп, «Найырал» совхозка 1980 чылга чедир хойжулап чораан, мээң даайым Чыртык Шүңней-оол ашак ол хомдужунуң оглу кижи болган, билбейн чораан болдум. Чоок төрелинге 2020 чылда мөчээн Даспаяк Кара-оол хамааржыр. Ол өгбе хомдужуну совхозтуң хоочуннары Сүрүң-оол биле Кызыл-оол Дамба алышкылар кончуг эки билир, олар ам өске оранда. Ырак Моолга тулчуп чораан өгбелерни улуг кижилерден айтырып ап чорбаанывыс хомуданчыг».

УЛУГ НАЗЫЛЫГ АНАЙ КАДЫН-НАВАЕВНА ДҮКТҮГ-БАШТЫГНЫҢ САКТЫЫШКЫНЫ
Мээң төрээн ием аныяанда чок болган. Кырган-авам Түлүш Дарыймаа Кадын-Нава уруу мени азырап каан. Ол кырган-авам Ойрот-Турага зоотехник эртемин өөренген баштайгы тыва специалистерниң бирээзи. Чадаананың Теве-Хаяга тургускан арга-дуржулга станциязынга ажылчы базымын эгелээн. Аъттыг, чадаг кыштаг, чайлаг, суму, кожууннар кезип, мал-маган уксаажыдылгазының шинчилелдерин чорударынга үлүүн киирген баштайгы тыва эртемденнерниң бирээзи. Аңаа бүгү назынында ажылдап, ол станцияның удуртукчуларының бирээзиниң албан-дужаалынга чедир ажылдаан. А кырган-ачамны шоолуг сагынмас мен.
Анай төрүттүнүп кээрге-ле, бажы дүктүг, элээди база чалыы апарганда, кончуг чараш, сырый, дыдыраш, чоон чаштыг болган. Ынчангаш Дүктүг-Баштыг фамилиялыг болган, а кырган-ачазының ады адазының ады апарган, ол шагныы-биле.

Анай Кара-Талга сүт-бараан фермазынга саанчылап, бызаа ажаакчылап, шаңнал-мактал четкен. Сөөлүнде Чаа-Хөл кожуун чагыргазының техниктиг ажылчыны, профэвилел комитединиң кежигүнү, идепкейлиг хөй-ниитижи чораан.

Анайның улуг оглу Тимур Сергеевич Кадын-Нава Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, шүлүкчү, 2023 чылдың январь 10-да Россияның Чогаалчылар эвилелиниң съездизиниң ажылынга киржир аас-кежиктиг болган.

Хомду тулчуушкуннарының хоочуну, улуг өгбези кырган-ачазының дугайында төөгү материалдарын Тимур Сергеевич чыып чоруур.
Уланчылыг

/ Дегут ДЕМЧИК, РФ-тиң Журналистер эвилелиниң кежигүнү.

"Шын" 2023 чылдың апрель 5 №24

#Шынсолун #Тыва #ШынныңПочтазындан #ХомдуДайыны