“Чаа чүүл бүрүзү – уттундурган эрги чүүл” деп үлегер чугаа бар. Ооң утказы малды ванналарга эжиндирип, аарыглардан камгалаарынга дорт-ла хамаарылгалыг.
Совет үеде мал чуур тускай оңгачалар колхоз, совхоз бүрүзүнге турган. Май, июнь айларда, хой, өшкүнү кыргаан соонда, оларны дораан-на оңгачаларга чууру албан. Хой, өшкү дүже бербес, оларның буттары дүвүнге дээр-дегбес-ле хире ханы, дооразы ийи хой азы өшкү эштип эрте бээр хире кылдыр оңгачаны кылып каар. Аңаа малдың кеш аарыгларынга удур эмнерни эзилдирер. Совет үеде оңгачаларга хой, өшкү чуур сугга “креолин” деп эм-таң шынарлыг суук бүдүмелди ажыглап турган болза, амгы шагда “диазинон”, “аверсект” дээш өске-даа бүдүмелдерни оңгачаларда сугга эргизип холуп турар.
Малдың кодуру дээн ышкаш кештиң халдавырлыг аарыгларынга, шаашкак, саргы дээш өске-даа хоралыг курттарга удур зооветеринарлыг профилактиктиг хемчеглерниң мал ажыл-агыйларынга эң бөдүүн болгаш дээштиг аргазы – оңгачаларга мал-маганны эжиндирип чууру.
Шээр мал чуурунуң бөдүүн болгаш улуг чарыгдалдар чок аргазын катап ажыглаар талазы-биле ажылдар 2020 чылдан бээр кожууннарга эгелээн. Чөөн-Хемчик кожууннуң девискээринде совет үеде октаттынган хой чуур оңгачаларны ол чылда септеп-селип эгелээн. Чыраа-Бажы, Ийме, Баян-Талада, Теве-Хая сумузунда Куржаангы дагның эдээнде дээш өске-даа черлерде оңгачаларны катап ажыглалга кииргеш, кыргылда соонда хой-өшкүнү чуп турар апарган.
Кызыл кожууннуң Ээрбек сумузу совет үеде-ле хөй хойлуг девискээрге санадып чораан. Экономиктиг сандараашкын чылдарында мал бажы эвээжээн. Амгы үеде Ээрбекте малчын коданнар көвүдээн, чаа коданнар чыл санында немежип турар. Ынчангаш ол коданнарда хойларны кеш аарыгларындан баш бурунгаар камгалап, эм-таң холумактыг суглуг оңгачаларга чууру эргежок чугула апарган. «Кыштаг» төлевилелдиң киржикчизи Белек Оюн Ээрбектиң Хавак-Кыры деп черде совхозтуң кагдынган хой чуур оңгачазын септээш, ону катап ажыглалга киирген.
Республиканың өске-даа сумуларында мал чуур пунктуларны ажыдып турар. Бай-Тайга кожууннуң Шуйда, Тээли суур чоогунда Кара-Тей деп черде хой чуур оңгачаларны ажыглалга катап киирген.
Сүт-Хөл кожууннуң Манчүректиң девискээринде хөй малды малчыннар чайлагладып турар. Манчүректе Өрегелиг-Хавак деп черде кагдынган хой чуур оңгачаны 2021 чылда септээш, катап ажыглап эгелээн.
Бо 2024 чылда база бир ванна ажыттынган. Чеди-Хөл кожууннуң Ак-Тал суурнуң ажыл-ишчи чурттакчызы Чечен Ондар социал керээни чаргаш, хой-өшкү чуур ваннаны туткан.
Аяна Маадыр-ооловна арга-дуржулгалыг мал эмчизи. 2006 чылда Тываның көдээ ажыл-агый техникумунуң ветеринария салбырын дооскан соонда, малды эмнээр ажыл-биле бодунуң үлүг-хуузун быжыг харылзаштырган. Бии-Хем кожууннуң Аржаан сумузунуң мал эмчизинге Аяна Мурзукай 2020 чылда ажылдап эгелээнден бээр мал болгаш өске-даа азырал амытаннарның халдавырлыг аарыглардан аарыыр чоруун болдурбас талазы-биле көскү ажылдар организастап кылдынган. Ооң эгелээшкини-биле мал ажыл-агыйлыг кижилер совет үеде туттунган мал чуур ханы оңгачаны демнежип септээш, ажыглалга катап 2020 чылда киирген. Аржаан биле Чкаловка суурларда хууда мал-маганныг өг-бүлелер, сумуда тараачын болгаш фермер ажыл-агыйлар бо мал чуур черге шээр малын беш чыл улаштыр чуп, мал-маганын халдавырлыг кеш аарыгларындан болгаш саргыдан камгалап турарлар. Бии-Хем кожууннуң Аржаан сумузунуң мал ажыл-агыйлыг чурттакчылары бо чайын база хой, өшкүнү кыргааш, ооң соонда ваннага чугган.
Ыттарның, диистерниң калчаа аарыы дээн ышкаш халдавырлыг аарыгларның айыылдыының дугайында тайылбыр ажылын Аяна Маадыр-ооловна тус черниң чурттакчы чонунуң аразынга чорудуп, ол аарыгларга удур баш бурунгаар вакцинация сыкыртыышкыннар база чорудуп турар.
Сөөлгү үеде республиканың девискээринде саргы дыка көвүдээн. Мал-маганны чүгле малчыннар эвес, суурларның чурттакчылары элээн хөйү-биле азырап өстүрүп турар апарганда, чүгле мал-маганга эвес, кижилерге база саргы дыка айыылдыг апарган. Одарлардан аалче кирген мал-маган дамчыштыр саргылар кижилерже халдап турар. Шээр малдың чуулдазы – хоралыг саргылардан кижилерни камгалаар аргаларның бирээзи. Шээр мал чуур оңгачаларны катап септеп, ажыглалга киирип турары республикада мал-маган көвүдеп, малчыннарның мал-маганының кадыкшылынга улам кичээнгейлиг апарганының херечизи.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны социал четкилерден хоолгалаан.
“Шын” №25 2025 чылдың июль 3
