Чоокта чаа, август айда, найысылал Кызылга 4 дугаар делегей чергелиг “Азия төвүнде хөөмей” деп фестиваль болуп эрткен. Аңаа аңгы-аңгы регионнарның төлээлери кээп киришкен. Оон аңгыда, онлайн хевирге даштыкыдан артистер база киришкени онзагай болган. Тывага кээп чораан аалчыларның бирээзи, кожа-хелбээ акы-дуңма Алтай Республиканың Улаган районунуң чурттакчызы Эркул Чулунов бо удаада "Шын" солуннуң аалчызы.
Бо чылгы “Азия төвүнде” Хөөмей фестивальга Алтай Республиканың “Ээлу Кай” ансамбли Мерген Тельденовтуң удуртулгазы-биле киришкеш, “Чаңчылчаан ансамбль” деп номинацияга 1-ги чергениң лауреады болган. Ук ансамбльдиң бир кежигү- нү – Эркул Чулунов. Ол аңаа чаңгыстың күүселдезинге 3-кү чергениң дипломантызы болган.
Эркул чүгле бо мөөрейге эвес, өске-даа Россия чергелиг мөөрейлерге бодунуң салым-чаяанныын бадыткап келген артист. 2020 чылда Якутскуга болуп эрткен “Россияның чоннарының эпостары” деп Бүгү-российжи аныяктар фестивалынга, 2018 чылда ХV Делегей чергелиг тоолчулар чыыжынга “Хөөмейниң хевирлери” деп номинацияга тиилекчи болган. 2018 чылда Хакасияга “Хай-мөөрей” деп 1 дугаар делегей чергелиг хөөмейжилер мөөрейинге “Фестивальдың идегели” дипломнуң эдилекчизи. Ук фестивальга 26 хардан өрү улус аразынга эң-не бичии киржикчи болуп киришкен. Ниитизи-биле 2012 чылдан тура делегей чергелиг хөөмей мөөрейлеринге чаңгыс эвес удаа 1-ги чергениң лауреады болуп келген.
Ооң адын чогум-на Эр- ке-уул (“эрке” – чаптанчыг, эки, “уул” – оол) дээр. Тыва чонга болза, «Эрге-чассыг оол» дээн-биле дөмей. Ол чажындан тура-ла ыры-хөгжүмге сонуургалдыг оол болуп өзүп келген. Ооң салым-чаяанының илереп, хөгжүүрүнге кырган-авазы Любовь Трифоновна Чулунованың киирген ачы-дузазы улуг. Кырган-ава боду Алтай Республиканың Улаган районунуң культура төвүнүң хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип, 47 чыл дургузунда ук албан черинде ажылдап чоруур хоочун. Алтай Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы аттың болгаш хөй-хөй шаңнал-макталдарның эдилекчизи. Ооң арга-дуржулгазын, билиглерин дамчыдып, өөреткен артистери эвээш эвес. Улуг уйнуу Эркул Чулуновту бичиизинден тура ырлаарынга, баян болгаш өске-даа хөгжүм херекселдеринге ойнаарынга өөредип, кайнаар-даа баарда, эдертип, концерт, мөөрейлерге киириштирип чораан. Кырган-авазының деткимчези-биле Эркул база ооң 2 кыс дуңмазы уругларның хөгжүм школазынга өөренир аас-кежиктиг болганнар. Оларның ачазы шагдаа, а авазы психолог эртемниг.
Любовь Чулунованың өг-бүле ансамблин тургусканы онзагай. Бичиизинде кырган-авазы, ачазы, ачазының кады төрээн угбазы, кыс дуңмазы-биле кады республиканың кожуун, суурларын кезип, өг-бүле ансамблиниң концерттерин чонга бараалгадып чоруп турганын Эркул сактып чугаалаар:
“Бир катап Телец хөлдү кежир бир суурже пароходка олурупкаш, чорупкан бис. Ынчан 5 харлыг турган мен. Сценаже улус үнүп-ле турган. Кырган-авам баянга, мен варганга ойнаар кылдыр белеткенген турган бис. Бистиң оочурувус кээрге, чарлапкан. А ол үеде мен чиде халый берген болган мен. Мени дилеп шаг болганнар. Көрүптерге, сцена артында ховаган тудуп ойнап турган болган-дыр мен” – дээш, ол каттырды.
Хөгжүмчү энениң тургускан ансамбли 1988 чылда “Даг-Алтайның алдын чайы” область фестивалынга лауреат болган.
Эркул Чулунов хөгжүм школазын баянист кылдыр дооскаш, улаштыр-ла Абаканның культура колледжинче өөренип кирген. Аңаа өөренип турган үезинде Тывага удаа-дараа кээп, мөөрейлерге киржип турган. Ол хөгжүмден аңгыда, гиря көдүрер, грек-рим хүрешти сонуургаар. Спорт талазынга база ооң чедиишкиннери хөй. Ынчалза-даа ала-чайгаар хөгжүм талазынче тыртылар болганын ол чугаалаар. Абаканга өөренип тургаш, баянга база хомуска ойнап турган. Амгы үеде дээди эртем чедип алыры-биле, Якутскуда Арктиканың күрүнениң культура болгаш уран чүүл институдунда 2 дугаар курста өөренип турар. Ооң-биле чергелештир Якутск хоорайда культура школазында уругларны хөгжүм херекселдеринге ойнаарынга өөредип турар. Ооң мурнунда уругларның хөгжүм школазынга башкылап, Культура бажыңынга уран чүүл ажылдакчызы болуп база ажылдап чораан.
Ол бодунуң дылын, ёзу-чаңчылдарын салгалдан салгалче кадагалап арттырарынга үлүг-хуузун киирер дээш, чүткүп чоруур аныяк хөгжүмчү. “Дыл чокта, чон база чок” дижир дээрзин демдеглевишаан, ада-өгбелеринден дамчып келген ёзу-чаңчылдарын, ырыларын, тоолдарын өөренип, оларны тарадып-нептередир, чоннуң, чалыы салгалдың сонуургалын оттурар дээш, кызып ажылдап чоруурун чугаалады. Алызы барып, Алтай Республиканың культура сайыдынга чедир ажылдаар күзелин база ол ойнай-сылдай илередир болду.
Аныяк хөгжүмчүнүң амыдыралында сагып чоруур кол дүрүмү – “Кандыг-даа шаптараазын, бергелер таварышса, чүү-даа болуп турда, чүгле бурунгаар! Салым-чаяан 1 хуу бар болза, 99 хуузун кызымаккай ажылдап тургаш чедип алыр”.
/ Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны маадырның архивинден алган.
