Казна. Ол сөстү түрк дылдардан үлегерлеп алган. “Эртинелер шыгжамыры” деп уткалыг. Татар дылда ооң дыңналыры — xazna. Тыва дылга хамаарыштыр алыр болза, ол сөс “кадагалал”, “шыгжамыр” деп сөстер-биле чоокшулаш, чүге дизе казна чери дээрге үндүрүглер чыылдазындан мөөңнелген күрүнениң саң-хөөзүн кадагалаар, шыгжаар чер-дир.
Бо чылын Россияның Саң-хөө яамызының контроль-хыналда органын тургусканындан бээр мугур чүс чыл ою болур. Бо болуушкуннуң ужур-утказын каш сөс-биле дамчыдары берге. Акша-төгерик шуужуунуң шинчилели, күрүне бүдүрүлгелериниң ажыл-ижинге, бюджет акша-хөреңгилериниң чарыгдалынга хайгаарал. Ол бүгү дээрге хынакчыларның боттандырып турары сорулгаларының чүгле азарганчыг кезии-дир. Ревизорларның эрткен болгаш келир үезиниң дугайында Федералдыг казна эргелелиниң Тыва Республика талазы-биле удуртукчузу Солаңгы Саая-биле чугаалаштывыс.
– Солаңгы Николаевна, 2023 чылдың октябрь 23-те Россия Федерациязының Саң-хөө яамызының контроль-хыналда органнары тургустунганындан бээр 100 чыл оюн демдеглээр. Ооң эрткен оруунда кол-кол чадаларның дугайында чугаалап берип көрүңерем.
– Бистиң чуртка контроль-хыналда органнарының тургузуушкуну совет эрге-чагырганың баштайгы чылдарында эгелээн. Ол үеде совет акша быжыгланып, чоорту калбак ажыглалче кирген, улус ажыл-агыйы бодунуң бухгалтерияларын чурумчуткан, а ынчап келирге профессионал саң-хөө хыналдазынга хереглел тургустунуп келген. 1923 чылдың октябрь 23-те ол хүлээлгелерни ССРЭ-ниң Саңының улусчу комиссариадынга дагзыр деп шиитпир төрүттүнген.
Ооң тургустунганы совет күрүнениң оон ыңайгы хөгжүлдезинге болгаш күрүнениң акшазының үре-түңнелдиг ажыглалынга идиг болган.
1938 чылдың май 6-да ол органны ССРЭ-ниң Саң-хөө яамызының Контроль-хыналда эргелели кылдыр эде адаан, тоолчураан КХЭ-ниң эгези ынчаар салдынган. Ол болза чуртка күрүнениң саң-хөөзүн контрольдаар кандыг-даа албан черлериниң кырында турар кара чаңгыс хамаарышпас орган болган. Ооң эргелери хөлчок улуг турган – бүгү комиссариаттарга, албан черлеринге, бүдүрүлгелерге хыналдалар чорудар эргелии.
ССРЭ-ниң Саң-хөө яамызының саң-хөө, бюджет хайгааралының органы ынчан өзек черни ээлеп турган. Совет Эвилели буурап дүшкен соонда, ооң хүлээлгелери Россия Федерациязының күрүнениң саң-хөө хыналдазын чорудар органнарынче дамчаан.
Ынчангаш 1998 чылдың августа Россия Федерациязының субъектилеринде РФ-тиң Саң-хөө яамызының күрүнениң саң-хөөзүн контрольдаар болгаш санап хынаар Департаментизи тургустунган.
2004 чылда контроль-ревизия эргелелин Саң-хөө, бюджет хайгааралының федералдыг албаны кылдыр эде адаан.
Россия Федерациязының Президентизиниң Чарлыынга үндезилээш, сөөлгү чаартылганы чоруткан, аңаа дүүштүр саң-хөө, бюджет адырынга хыналда чорудар бүрүн эргелерни федералдыг казна черинге дамчыткан.
— Тывага контроль-ревизия органнары кажан тыптып келгенил?
– Тыва Арат Республика ССРЭ-ниң хүрээлеңинче бактаап киргениниң соонда, 1944 чылдың ноябрьда Тываның область саң-хөө килдизинге контроль-ревизия эргелели тургустунган, ону контроль-ревизия албанының тывылганының эгези деп санап турар.
Ынчалзажок Эргелелдиң ажылдакчыларының республиканың Национал архивинге чоруткан шинчилел ажылдары Тывага күрүнениң акша-төгерииниң, эртинелериниң даңзылаашкынынга хыналданы ТАР-ның күрүне контролюнуң комиссиязы эрткен чүс чылдың 30 чылдарының эгезинде-ле чорудуп турганы тодараан. Ук комиссия четчелээшкиннерниң болгаш хыналдаларның дузазы-биле күрүнениң акша-төгерииниң, эртинелериниң даңзылаашкынынга болгаш шыгжамырынга контрольду чорудуп, оларның канчаар чарыгдаттынып турарын, а ол ышкаш оларда даңзы-отчет байдалын хынап турган.
ТАР-ның күрүне контролюнуң комиссиязы, амгы үениң күрүне саң-хөө контролюнуң органнары ышкаш, шинчилел ажылдарын хыналданың бир хевири кылдыр ажыглап турганын демдеглээр апаар. Ооң ол үеде чорудуп турганы хыналдаларының болгаш ревизияларының актылары амгы үеде безин бодунуң чугулазын чидирбээн.
— Бүрүн эргелерни дамчытканының соонда Федералдыг казна черинге кандыг көскүлең өскерлиишкиннер болганыл?
– Бирээде, 2020 чылдан тура контроль-ревизия органы болур Федералдыг казна чериниң ажыл-чорудулгазының кол эрге-хоойлу үндезини федералдыг үлегер-майыктар болган. Оларны чурттуң контроль ажыл-чорудулгазының эң дээре практиказынга даянып алгаш, Федералдыг казна чериниң дорт киржилгези-биле чоруткан.
Ийиде, Федералдыг казна черинге контрольдаар бүрүн эргелерни дамчытканының соонда, хыналда ажыл-чорудулгазының автоматчыдылгазы болгаш чурагайлаашкыны-биле байдал көскүзү-биле өскерилген.
Федералдыг казна чериниң күрүнениң иштики саң-хөөнүң контролюнуң хуулуушкунунуң талазы-биле ажыл Россияның Саң-хөө яамызының «Электроннуг СМАРТ-контроль» деп ук албан чериниң төлевилелинде хаара туттунган. Ол төлевилелдиң иштинге 2027 чылда чаңгыс аай электроннуг системаны, а ол ышкаш бюджет адырының күрүнениң болгаш муниципалдыг органнарының автоматчыткан контроллингизиниң болгаш аудидиниң чаңгыс аай хүрээлелин тургузар.
А күрүнениң саң-хөөзүн контрольдаар органнар нургулайында чурагайлыг хүрээлелде ажылды чорудуп турар, ындыг чүүл бюджет хажыдыышкыннарын чүгле бүрүткээр эвес, а баш удур болдурбазын магадылаар.
Бөгүн Федералдыг казна черинде ажыл-чорудулга үш кол баганага – хоойлуга, хөй чылдарның арга-дуржулгазынга болгаш информастыг технологияларга даянган.
– Мугур харлаашкынның бүдүүзүнде кады ажылдап чоруур эш-өөрүңерге чүнү күзээр силер?
– Эргелелдиң чедиишкиннери база боттандырып турары сорулгалары хоочуннарның болгаш ажылдакчыларның демниг ажылындан хамааржыр.
Октябрь 23-түң хүнү Россияның Саң-хөө яамызының контроль-ревизия органнарында ажылдап чоруур кижилерге онзагай байырлыг болуушкун болур. Ооң-биле холбаштыр карак кызыл күш-ажылы, ажылгыры дээш бүгү-ле хоочуннарга база ревизорларга байыр чедирдим. Быжыг кадыкшылды, аас-кежикти, буянны сеткилим ханызындан йөрээп олур мен. Байырлал-биле!
А. ХЕРТЕК белеткээн.
“Шын” №80 2023 чылдың октябрь 21