Ававыстың кады төрээннери үш уруг, алды оол Чадаананың Бажың-Алаакка (Чайлаг-Алаак) чурттап чорааннар. Үшкү уруунуң соонда ачазы чок апаарга, Ондар уктуг кижи-биле өг-бүле тудуп, оон алды оолдуг болуп, Баян-Дугай, Доскаарлыг, Терек, Чаңгыс-Хадың ол ынчаар чурттап чораан. Ажы-төлү өзүп, амыдыралдың делгем оруунче үнүп, өглүг-баштыг болуп, хөй ажы-төлдүг Чадаана, Чаа-Хөл уну ол ынчаар чурттап, чыл-чылы-биле немежип өзүп келгени бо.
Ававыстың эр хиндиктиг дуңмалары эрниң эрези, эрес-шоваа улус болуп өзүп келгеннер. Хеймер дуңмазы Хомус-оолдан улуу өскелеринден ылгалдыг, аът-хөл дээр, аъттың эң чүгүрүүн эндевес, чарыш аъды мунар кижи болган. Калга-Моол-биле харылзаалыг бир даайын эдерер, барбас-четпес чери-даа чок.
Ававыс Сааялар-биле кудалашкан. Дуңмазы кыс уруглуг-даа болган. Катааттарының аайындан шамга киргеш, Кызылга ол үеде Улуг-Хемниң бети эрик чоогу черге херектээннер чыдар кара-бажыңга 1940 чылдар ортаа үезинде чыткан. «Албаан-чивээним шын чүве. Албаан чүвезин албаан мен» — деп шынын сөглеп, аш чарлааш, чыдыпкан. Та чүү хире хуусаа иштинде чыткан кижи. Ол үеде Доңмас-Суг девискээринге орус хамаатылардан чаңгыс тыва кижи алгы заводунга ажылдап турганы акызы Сундуй Ондар ол черниң дарга-бошкаларынга айтырып чеде бээрге, чыткан кижизи эрте берген болган. Ол үеде херектээннер чыдар черни улуг үер база алган. Хөй-ле херектээннер чок болган.
Бир сактыр чүвем, Үзүк чайлаавыска чыдырывыста, ол даайым бора аъттыг келгеш, авамны айтырарга, хой кадара берген дээримге, даг кырында хойлар уунче чорупкан. Кежээки одардан авам келгеш, дуңмазынга аъш-чем салып, суурдан ачам база чедип келген, үлгүүрден көгээржикти ужулгаш, ачамче сунду. Ол-бо чүкче чажып, авам ижер эвес. Даайым, ачам иелээн-не чооглап хөөрежип олурарлар.
Кежээ дүшкен, удуй берген болдум. Даайым мени оттуруп: «Чаа, чээним, эки өзер сен, эштиг-өөрлүг чор, узун назы назылаар сен» — дээш, бажым суйбап, чыттап кааш, авамны куспактап, чүве-ле чагып чугаалап турар. «Кызымны көрүп чоруңар!» — дээнин дыңнаан мен. Даштын өг дөрүнде аъдын мунгаш, ынаар-ла ырлап бар чыдары-ла дыңналыр.
Кыш дүшкен. Улуг-Дагда кыштаавыста бис. Бир хүн аалывыс адаанда дөъш өрү аъттыг кижи-ле шошкуп, ол-бо будун деспеп каап чүткүдүп олур. Келзе-ле, Чадаананың Бажың-Алаактан авамның дуңмазы Севилбаа даай-авам. Ававыс дуңмазын барып уткуп, бирээзи аъттан дүжүп чыда шала-була мендилежип, «Багай медээ дыңнадып чедип келдим, угбам» — деп. «Кызылда херек алдында чыдар дуңмавыс Шойдан чок апарган, кончуун көрем» — деп, карааның чажы хөлбеңнээн.
Ол үеде машина-балгат бар эвес. Кыш үези. Ам чаш өпеяалыг. Ол хүнден эгелээш, ававыс хүндүс-дүне-даа олургаш, кылаштап чорааш-даа, ишкирнигип ыглап чоруур апарган. Өпеяазын эмзирип олургаш-даа, карак чажын чодуп олурар. Даайы Кечилге (чон ынчаар адаар) хорадаар. «Аас-дылга таварышкан чээнинге камгалал кылып, ном-даа ажыдып көрбес, оозун хойлап-даа, чүктеп-даа чоруур хирезинде» — деп аажок-ла олурар. «Кызылда Доңмас-Сугда чурттап, ында ажылдап турар, инек-малдыг хирезинде дуңмазынга оода ааржы-куруттан-даа болза бүдүү киирип турбас-даа» – дээр. Чаңгыс иеден төрүттүнген тос ажы-төлдүң эң улуу дуңмазының соондан сезен хар оранчок ашкаш, ам ушканы ол.
Маадыр-оол АРТАА
«Шын» №87 2023 чылдың ноябрь 15