ТАР-НЫҢ ССРЭ-ГЕ ЭКИ ТУРА-БИЛЕ КАТТЫШКАНЫНЫҢ 80 ЧЫЛЫНГА
(Уланчызы. Эгези "Шын" солуннуң №20 үндүрүлгезинде)
Ол хүрээниң орнунда шалазының манзалары, өргеннери ам-даа көстүп чыдар. Чайның изиг хүнүнде аңаа чеде бээрге, артыш, айыс чыды думчукка хап кээр турган. Кышкы үеде бусталып чыдар боор. 2022 чылда, Кыргыс хүрээзиниң 250 чыл оюнда, ооң турган черинге Моол, Индия, Бурятия, Калмыкия, Хакасия, Алтайдан 60 ажыг ламалар улуг ном номчаан. Аңаа муң-муң чүдүкчүлер чыылган. Бис база аңаа киришкен бис.
Эрзин, Тес-Хем кожууннарның төөгүзү солун. Ийи кожуунну кадып, оон 1965 чылда катап аңгылап-даа турган. Кода-суур хөгжүзе-хөгжүзе, бо хүнде кайы хире чаагай апарганын көрүп, аңаа өөрүп чор бис.
СЭЭҢ ХЕРЭЭҢ ЭВЕС-ТИР!
Шериг соонда 1957 чылда чолаачылар курузун дооскаш, колхозка кээримге, райкомда чаңгыс чиик машина биле ГАЗ-69 деп 8 олуттуг машина бар, чолаачызы Кадып дээр акый чүве. Меңээ чиик машина хүлээдип берген. Райкомга механиктеп ажылдап турдум. Эге баштай Долчаңмаа дарганың даайындан эгелээш, кымнарны сөөртпедим дээр. Ынчалдыр бүгү назынымда чолаачылап ажылдаан мен.
Бир катап Тока дарганы уткуур дээн. Донгак Бадыевич деп дарга-биле Хачын-Сайыр аксынга манап турувуста, бо халдып келген. “Элезинниг хараганнар аразында чүнү кылып тур сен, оол?” – дээш, чорупкан. Нарынга кээривиске, Шойжуң дарга чылгы челин ап турган аалдарга баар дээн. Чедире бээрге, Тока дарга ону аажок сонуургаан. Малчыннар даштыгаа шай белеткепкен. Ынчан ол улуг дарга-биле кады шайлааш, холун туткан мен. Суурже дедир кел чыдырывыста, орук аксынга тараа чаштырар сеялка турган. Тока ооң чанынга турупкан.
Тракторист Серен Бугаанчык тракторун кылып чыдырда, Тока дарга: “Ында чүнү кылып тур сен?” – деп айтырган. Тракторист көрбейн-даа, Тока деп билбейн, “Чүнү-даа кылып турза, сээң кандыг ытсыг херээң чүвел!?” – дээн. Оон Тока: “Кандыг тараа чаштырып тур силер?” – дээрге, “Кызыл-тас” – деп, тракторист харыылаан. “Дедир ажыл кылып тур силер. Арбайны баштай чаштырар, оон кызыл-тасты тарыыр” – деп, Тока чугаалаарга, “Та. Дарганың даалгазы, агрономнуң айтыышкыны” – дээш, дүште-даа чок улаштыр тракторун чушкуп чыткан. Кежээ клубка хурал чыгган. Ам ат болган-дыр деп, улус сестип турда, трактористи партия кежигүнүнче кандидат деп дыңнааш, Тока ону дораан партияга хүлээп алырын даргаларга дааскан. Ажыл кылып турган кижини көре тура: “Чүнү кылып тур сен?” дээн бодум буруулуг болдум” – деп, хуралга чугаалаан. Ол тракторист Серен Бугаанчык ам-даа Нарында чурттап чоруур, 86 хар четкен боор.
Тока дарга аъштыг-чемниг уткуушкунга хөңнү чок деп улус чугаалажыры шын деп чүвени ынчан көрген мен. Баштай-ла, ажыл-агый хайнып турар ховуже, аалдарже баар, бөдүүн чон-биле чугаалажыр. Фермага келгенде, эң-не багай кара өгнү шилип алгаш, ында улустуң чурттап орарын көөр, кандыг дуза херегин айтырар. Бир мындыг чүве база болган. ТАР үезинде Демир-оол Кежиктигниң авазы малчын чораан. Дайын эгелей бергенде, фронтуга хөй малын берген. Тока ол өгнү ойбаан. Сөөлүнде ол ава Орден-биле шаңнаткан.
База бир Тываны удуртуп чораан улуг даргавыс Григорий Ширшин-биле аныяавыстан тура кады ажылдап келдивис. Ол Эрзинниң райком комсомолдуң бирги секретары турда, мен Нарынның комсомол секретары турдум. Ынчан Григорий Чоодуевичиге "Урал" мотоцикл берген турган. Дүрген халдырынга ынак кижи болган. Бир катап сиген кезер аныяктар чыыр дээш, Кежеге дааның артында аалдарга чедер дээн. Гришаның мотоциклинге иелээн олурупкан бис. Баш бурунгаар, оода кудургай куду шаппайн көр деп дилээримге, тоор-даа хире эвес, “Мотоцикл любит скорость, а жена – ласку” – дээш, караңнадып-ла каан. Мен чүгле туттунуп четтигип чораан ийик мен...
Комсомол, партияның бүгү чадаларын эрткеш, республиканы удуртуп, эрге-дужаалы бедий бергенде-даа, ол эш-өөрүн утпас, ол-ла бөдүүн хевээр арткан. Хөй улус аразынга таваржы бергенивисте, оожум моолдажы кааптар бис. Ынчалдыр улгаткыже кады эдержип чор бис – дээш, хоочун шай ижип, алаага бээр аразында, чугааны ооң кады чурттаан эжи, Тываның алдарлыг башкызы Александра Идамовна Дирчин уламчылады:
КАЗЫП ЧИИР БОРБАК АК
– Мен Эрзин хемниң унунда Сайыр-Аксы деп черге 1940 чылдың февраль 10-да бөдүүн араттар Самдан Шоюнзун, Шончалай Кыргыстың өг-бүлезинге ийи уруунуң бичиизи болуп төрүттүнген мен. Авам 11 айлыг турумда чок апарган дээр чораан. Ынчан ачамның угбазы Намчаа, өөнүң ээзи Идам (Төвүт)-биле мени азырап өстүрген. Азыраан ачам карак эмнээр, домнаар, ном-судур номчуур кижи турган. Олар кызыгаар чок ынакшылын сөңнеп, эрге-чассыг кылдыр мени өстүрген. Чашкы шаам, мөөп халаан кулунчак дег, аржаан суглуг Эрзин хемниң унунга эрткен. Аалдың анай-хураганының бажын дозуп, тараа соктап, мажак чыып, кожа аалдарның уруглары-биле сайзанактап өскен мен. Төрээн авамның адын Шончалай дээр турганын угбам чугаалап бээрге, бичиивисте шончалай казып чиир дээш, ававыс адын адавас дээш ойзуп, борбак ак деп турганывысты дыка сактыр мен. Азыраан ада-иемниң бирээзи 1952 чылда, өскези –1959 чылда чок болганнар. Ооң соонда, акым Дажы (Эренчин) мени эртем-билигге чедиргеш, өглеп-баштап каан. Угбам Хандааны төрээн ачам боду азырап өстүрген. Ол бухгалтер эртем-сургуулдуг, кожууннуң көдээ ажыл-агый адырынга үр чылдарда эки ажылдаан. Ам 88 харлыг.
ШКОЛАГА ТЫВАЛАП ӨӨРЕНГЕН
Школаже 1948 чылда Эрзинниң Сарыг-Булуң суурунуң 1-ги клазынче киргеш, 1958 чылда дооскан мен. Ол үеде аалдар ажы-төлүн өөредип, шыдаар улус школаже киирип турган болгаш 16-даа, 8-даа харлыг улусту чаңгыс класска чыып каар турган. 1 класска өөренип чеде бээримге, Сайзов база өөренип кирген. Ынчан уругларым ачазын бир дугаар көргеним ол. Чаңгыс классчылар болган бис. Оон ол үр-даа болбаанда, школаны ара каапкан кижи.
Школага, бир дугаарында, бисти тывалап өөреткен. Бир катап башкы: “Хову-шөлде мал-маган оъттап турар” деп домакты катаптаткан. Мен шөл деп сөстү чугаалап чадап-ла турган мен. Чүге дээрге моол сөстен очулдурарга, мүн дээн. Номчуурумга, эпчогу кончуг домак болган. Орус дыл кичээлинде башкы 10-га чедир санадып эгелээн. Ынчан база шесть деп санны адап чадай берген мен. Чүге дээрге моол дылдан очулдурарга, суук албан дээн сөс. Ынчалдыр тыва, моол сөстерниң утказын холуп, бергедежип тургаш, арай деп тывалап өөренген мен. Оон башкым билип кааш, чанымга келгеш, бажым суйбап турар чүве.
Бижиирде, будукка сугар демир-үжүк бажы-биле бижиир турган бис. Оларывыс үш аңгы: шуут шиш баштыг, ортумак база калбак баштыг турган. Чараштыр бижииринге өөредир, каллиграфия деп кичээл турган. Дыка берге кичээлдиң бирээзи ол. Ол үениң улустарының холунуң үжүүнүң чараш болуп турарының чылдагааны ол-дур ийин.
ОРУС ЧОННУҢ КУЛЬТУРАЗЫН САГЫЫР ДЭЭН
Бир катап школага Тока дарга келир дээн. Шуптувусту коридорга чыскаалдырыпкан. Ынчан бир дугаар ол дарганы көргеним ол. Дарга бисти топтап-топтап, “Улуг орус чонга каттышкан, эки амыдыралче шилчип турар үеде, оларның культуразын сагыыр, эрги тыва чаңчылдардан адырлыр, тыва тоннарны ужулгаш, орус тоннар кедер, ужу-башты база чараштыр эдип, культурлуг болуңар” – деп чагааш, чоруй барган. Даартазында школага кээримге, башкым мени тургузуп алгаш, узун чоон чажымны кескеш, ынаар азыгже октапкан. Дыка муңгарап турган мен. Ыглап база болбас, шимчеп база болбас, дыка берге чүве.
Ынчалза-даа шыва тоннарывысты үргүлчү эвес-даа болза, черле кедер турдувус. Азыраан авам меңээ школаже киирерде, чаражы кончуг шыва тон даарап берген, оозун дыка камнап, бүдүү кедер турган мен. Сумка орнунга, дайын үезинде санитарларның чүктеп алыры ышкаш пөс ак сумкалыг өөренип турдум.
Школага өөренип турувуста Сталин аараан деп медээ тараан. Бисти 30 минута болгаш-ла чыскаалдырып-ла турган. Оон бир чыскаалыпканывыста, башкывыс: “Ада Сталин өлген-дир. Чуртувус өскүс арткан. Ам та канчаар бис. Ыглажыңар!” – дээрге, шупту мөөредир ыглап турган бис.
ХЭЭКЧИЛЕР-БИЛЕ ДЕМИСЕЛ
МЧАЭ тургустунган үеде чаңгыс-даа тараа бажы черге октавас деп дыңзыг негелде турган. Бис кезээде тараа мажактаар турдувус. Даргалар чоруй баарга, шоодайлар туткулап алгаш, боттарывыска база бүдүү мажактап ап-даа турган бис. Ол камналгалыг үеде тараа дыка үнелиг турган. Ол ышкаш хээкчилер-биле демисел деп чүве база турган. Тараа дажыыр өргелерни эвээжедип, оларны дузактап, какпалаар.
Дыка өргелээр турдувус ийин. Эки чүвези, оларның кежин садар. Ооң өртээнге пөс-таавы болгаш өске-даа чүүлдер садып алыр. Авам меңээ бир катап өрге кежи-биле пөс орнап алгаш, дыка чараш платье даарап берген. Чараш платьемни көргүзер дээш, кожавыс аалга халып чеде берген мен, чүгле авазы турган. Мени чаптап, платьемни суйбап, дыка чарашсынып көрүп турар чүве.
ШУУРА
Мен төрүттүнүп кээримге, азыраан авамның берген ады Эремаа турган. Школа дооскаш, аттестат алыр үе кээрге, төрүттүнген дугайында херечилел херек апарган. Ону аптарада шыгжап каан документилер аразындан тып алгаш, көрүптеримге, ында адымны Шуура деп каан болган. Арта-ла ийи “у”-биле бижээн. Шуут кайгай берген мен. Школа дооскужемге чедир Эремаа турган болгай мен. Бо чогум чүге ынчап барганын орта-ла айтырыптар кижи база чок болган. Сөөлүнде сактып турар мен. Ада-ием мени өөредир дээш, көдээден суурже көжүп кирип келгенде, ынчан сес барак деп бажың чанында бичии дөрбелчин бажыңга орус омактыг ийи повар чурттап турган. Ол бажыңны ынчан кылдырган кижи честем турган. Школа баар оруум ол бажың чанындан кылаштаар. Ооң чанындан эртерге, дыка чаагай чыт кээр, ам болза капуста чыды-дыр ийин. Ынчан столоваяга ажылдап турган ийи поварның бирээзи бо-ла авамның чанында келген олурар чүве. Ынчан ол повар мени азырап алыр дээш, ээрежип кээп турган деп акым оон чугаалаар чүве. Ол Украинадан келген поварның адын Шура дээр турган. Хевири ол хамааты бодунуң ады-биле мени адап алырын дилээн турган боор, ону хомудатпас дээш ооң адын херечилелге ынчаар бижип каан турган хире.
Бир-ле өөренгеш, столовая чанындан эртип чыдарымга, ол ийи повар чана берген деп улус чугаалажып турар чүве. Школа доозупкаш, аттестатка Александра деп эде бижидип алган ийик мен. Ынчалдыр ол аттестадым-биле Кызылдың башкы институдунче өөренип киргеш, орус дыл, литература болгаш төөгү башкызы мергежилди чедип алгаш, 40 ажыг чыл дургузунда Мөрен, Эрзин суурларга башкылап келдим. Эвээш эвес шаңнал-макталды, алдар-атты алганым төрээн Эрзинимниң меңээ берген буяны-дыр.
ДЕЛЕГЕЙДЕ ҮНЕЛЕП ЧЕТПЕС ЭРТИНЕЛЕРИМ
Уругларым ачазы Сайзов Дамдынович-биле эп-найыралдыг хоор чонувус аразынга кады чурттааш, 64 чылдың нүүрүн көрүп тур бис. 4 оолду, бир кысты төрээш, азырап өстүрген бис. Оларывыс шупту дээди эртем-билиглиг, аңгы ажыл-амыдыралдыг, чонунга ажыын көргүзүп, чуртунга бараан болуп чоруурлар. Улуг оглум Артур Сайзович үр чылдарда Москвага Федералдыг айыыл чок черинге ажылдааш, амгы үеде халажылгада полковник. Ол база күрүнеге эки ажылы дээш хөй шаңналдар болгаш ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы атка төлептиг болган. Оон бичиизи Альберт Сайзович, хууда сайгарлыкчы, мал-маган өстүрүп, бодунуң ажыл-херээн чогудуп чоруур муңчу малчын. Алим Сайзович ТР-ниң ИХЯ-ның хоочуну. Аюш Сайзович Енисей эргелелиниң Ростеххайгааралдың даргазының оралакчызы, хеймер кызывыс Айлана Сайзовна капитан эргелиг, федералдыг бир эргелелде ажылдап турар. Уйнуктарывыс, ачыларывыс чылдан чылче немежип турар, үжен шагда ашкан. Олар бистиң үнелеп четпес эртинелеривис-тир.
Уругларым ачазы-биле бо хире улуг назылап, чонувус аразында сөөртүнчүп алган арат-чонга, ажы-төлүвүске хүндүлүг эне, кырган-ача, кырган-ава деп ададып чоруурувус дээрге төрээн черивистиң чонунуң, энерелдиг Эрзинивистиң биске сөңнээн буяны-дыр. Ажы-төлүвүстүң бот-боттарының аразында эп-найыралдыг, сагыш-сеткилин үлежип, демниг чоруурунга аажок өөрүп чоруур бис. Бисти үргүлчү карактап, хайгаарап чоруурунга бис ийи өпейледип, амырап, четтиргенивисти илередир бис.
Төрээн черивиске ынакшылывыс сөглеп, арат чонга четтиргенивис илередип, курлак чедир мөгейип, чажыывыс чажып, чалбарып, бүгү-ле чонувуска амыр-тайбың ак-көк дээрни алгап-мактап күзедивис!
Карина МОНГУШ.
Чуруктарны Дирчиннерниң өг-бүле архивинден алган.
“Шын” №21 2024 чылдың март 20
