Чеди-Хөл кожууннуң төвү Хову-Аксы суурнуң сөөлгү он чылдарында кышкы одалгазы, изиг болгаш соок суг-биле хандырылгазы элээн нарын байдалда дээрзи бүгүдеге эки билдингир.
2012 чылдың декабрь 20-де Хову-Аксының одалга төвүнге үрелиишкин болган. Үрелген дериг-херекселди септээш, декабрь 23-те одалга төвүн ажылдадырга, чылыг дамчыдар четкиниң хоолайы каш-даа черде чарылган. Ол чылдагаан-биле одалга төвүнүң ажылын соксадыр ужурга таварышканындан Хову-Аксы суурнуң чаагайжыды туткан, изиг-соок суглуг бажыңнарының дөртен бежиниң чылыдылга системазы доңган, 3 муң ажыг кижи, оларның аразында 1 муң ажыг ажы-төл чылыг хандырылгазы чок арткан. Хову-Аксынга 2012 – 2013 чылдың кыжында болган бо озал-ондак ооң мурнунда Тывага черле болуп турбаан болуушкун. Чогум-на ынчан Хову-Аксы суурга чаа одалга төвүн тудар деп шиитпирни республиканың удуртулгазы хүлээп алган. Чаа одалга төвүн ам артында кышкы үеде кончуг далаш туткан болгаш, ооң дериг-херекселиниң үрелиишкиннери эпти-ле болуп тургулаан. Суурнуң одалга төвүнүң дериг-херекселиниң эдиктириишкини, чаартыышкыны 2022 чылга чедир үргүлчүлеп келген деп болур. Үрелиишкиннер болгаш үзүктелиишкиннер чок болзун дээш, улуг инженер-техниктиг ажылдар чоруттунганын база демдеглеп каар апаар.
Келир кышка белеткел
2022–2023 чылдарның кышкы одалга сезонунга Хову-Аксы суурнуң белеткели кандыгыл? Чеди-Хөл кожууннуң чагырга даргазының чуртталга-коммунал хандырылгазының талазы-биле оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Алексей Сазан-оолдуң дыңнатканы-биле алырга, суурнуң одалга-чылыдылга системазын экижидер дээш элээн ажылдар кылдынган. Одалга төвүнүң күчүзү Хову-Аксы суурда чаагайжыды туттунган бажыңнарны эки чылыдарынга чедишпес дээрзин 2021–2022 чылдарның кышкы одалга сезону көргүскен. Ооң күчүзүн улгаттырар дээш 1 дугаар суугунуң капитал септелгезин кылган. База бир чаа улуг 2 дугаар суугуну амгы үеде немей тургузуп турар, бо талазы-биле ажылдарның барык бежен хуу хирези кылдынган. 3 дугаар суугунуң чаартылга септелгезин бо чылын кылбас деп шиитпирлээн. Чүге дээрге бо суугунуң күчүзүн улгаттырар дээр болза, одалга төвүн электри күжү-биле хандырылга шугумунуң дериг-херекселин чаартыр, ооң күчүзүн база улгаттырары эргежок чугула апаар. Ол дээрге улуг хемчээлдиг, баш бурунгаар инженер-техниктиг белеткел херек ажыл. Одалга төвүнүң амгы күчүзү келир кыжын Хову-Аксы суурда чаагайжыды туттунган чуртталга бажыңнарын болгаш социал адырның албан черлериниң бажың-балгадын чылыдарынга четчир ужурлуг деп санап турарын Алексей Сазан-оол чугаалады.
Бо хүннерде 1 болгаш 2 дугаар ийи суугуну одап, бир хонукта-ла 35 тонна хөмүр-дашты чарыгдап турар. Хову-Аксының одалга төвүнде, октябрь 12-де байдал-биле алырга, 30 хонуктуң хөмүр-даш курлавыры бар.
Нарын чүүлдер бар
Хову-Аксы суурнуң чылыг четкизиниң байдалы багай эвес дээрзин эрткен кыш көргүскен. Ынчалза-даа нарын чүүлдер база бар. Суур иштинде чылыдылга четкизин совет үеде чаңгыс каът, бедик-ле дизе, хөй эвес ийи каът бажыңны чылыдарынга таарыштыр шөйүп кылган. Амгы үеде Хову-Аксы элээн дүргени-биле чаарты туттунуп, үш каът 14 бажыңны туткан. Ындыг чаа бажыңнар чыл санында немежип турар. Оларны эргижирээн чылыдылга системазынга кожарга, бир эвес үрелиишкиннер болбас-даа болза, бажыңнарга чылыгның чедери дески эвес боор: чамдык бажыңнарда хөлүн эрттир изиг, чамдыктарында соок, чурттакчыларның хомудалдары база бар апаар. Ынчангаш Хову-Аксы суурнуң чылыдылга четкизин удур септээр болгаш эде кылыр чүүлден чайлап, үндезиннии-биле чаарты шөериниң айтырыы база көдүрлүп келген деп болур. А ол келир үениң айтырыы болбайн канчаар.
Хову-Аксының одалга төвүнге болган суурнуң бодунче соок сугну сордурар пунктунуң бодунга болгаш ооң хоолайларынга үрелиишкиннер 2017 чылда болган. Оларны чаартыр шиитпирни республиканың удуртулгазы ол-ла чылда хүлээп алган. “Тывагражданпроект” ажык акционерлиг ниитилел төлевилелди ажылдап кылган. Төлевилелди боттандырар талазы-биле ажылдар аңгы-аңгы чылдагааннар-биле шуудавайн турганын демдеглеп каары артык эвес. Ол чылдагааннарны сайгарарынга прокуратура органнары безин киржир ужурга таварышкан.
Элегес хемден Хову-Аксының одалга төвүнче болгаш чаагайжыды туттунган бажыңнарже соок суг сордурар пунктуну чаартыр ажылдарны 2021 чылдың чазын Санкт-Петербург хоорайда НПК «ТИМ» бүдүрүлге уламчылап кирипкен. “Тывагражданпроект” ажык акционерлиг ниитилелдиң ажылдап кылганы төлевилелде суг сордурар пунктунуң бирги болгаш ийиги деңнелдериниң станцияларында автоматчыткан системаның көрдүнмээнин, ол станцияларның ажылын хол-биле башкарар кылдыр төлевилеп каанын НПК “ТИМ” бүдүрүлгениң төлээлери илереткен. Амгы үениң нарын дериг-херекселин “хол-биле” башкарарга, ийи аңгы деңнелдиң станциялары дең-дески ажылдавайн баарының айыылы апаар. Биргээр чугаалаарга, “кижи фактору” суг сордурар пунктуга болгаш Хову-Аксының одалга төвүнге үрелиишкиннерни болдуруп болур. Автоматчыткан дериг-херекселди тургузар талазы-биле хемчеглерни ап чорудар шиитпирни ынчан хүлээп алган.
Ол шиитпирниң күүсеттингени кандыгыл? Элегес хемниң эриинде пунктудан бирги болгаш ийиги деңнелдерде суг резервуарларынче суг сордурарын амга чедир операторлар “хол-биле” башкарып турар. Автоматчыткан система чогундан үрелиишкин болуп, ол резервуарларже суг сордурары үзүктелир болза, Хову-Аксының одалга төвүнүң болгаш суурда чаагайжыды туткан бажыңнарның суг-биле хандырылгазын үзүктелдирбези-биле одалга төвүнде болгаш чылыдылга пунктуларынга суг сордурар моторларлыг кудуктарны кылган.
Элегес суурдан суг дамчыдар системаның чаартылгазы уламчылавышаан деп, Чеди-Хөл кожуун чагыргазының даргазының чуртталга-коммунал хандырылгазының талазы-биле оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Алексей Сазан-оол чугаалады. Бо чылын 800 метр узун дурттуг участокка чаа хоолайны шөйүп чорударын планнаан. Чаа хоолайларны озалдап эккелгени, оларны ханызы 4 метр черге шөер ужурлуг болгаш, ол хире ханы оңгар казар күчүлүг техника Хову-Аксында чок, ындыг техниканың кээрин манап турар.
“Хову-Аксы суурну кышкы одалга сезонунга белеткээр ажылдарны, бар-ла аргаларны ажыглап, чорудуп тур бис. Келир кышты эки эрте бээривиске идегел бар, чигзиниишкиннер база бар” – деп, Алексей Викторович ажыы-биле чугаалады.
Ооң-биле чөпшээрешпес арга чок. 1950 – 1960 чылдарда туттунган Хову-Аксы суурнуң одалга-чылыдылга системазының дугайында “Эрткен вектиң эргиндизи, чаа вектиң чамашкызы” деп чугаалап болур.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
Буян Ооржактың
тырттырган чуруктары.