Үш дылдыг оол
Кашпалдар, хаанныг эрге-чагыргалардан дескен Дон казактары дег, Ак хаандан болгаш Хемчиктиң феодалдарындан дескелеп көшкен кижилер боор уктуг. Саарал, Хереме, Ус-Аксы, Шеңнети, Үттүг-Кужур, Хаанныг, Узун-Суг, Улуг-Уру, Биче-Уру дээр хемнер аастарынга олар колдуунда чурттап, аң-мең-биле амыдырап чорааннар. Он-чээрби сотка хире черге чиңге-тараа, арбай, сула тарыыр. Ол черниң байдалынга тааржыр өшкү, хой, инек, чылгы өстүрер.
Хүргүлек билип кээрге-ле долгандыр дээр шаар шаштыкан даглар, эңгиме туруглар, Улуг-Хем шугулдаан дег, саарыглап, ынаар эңгимелер аразынче бадып-ла, бадып-ла чыдар. Кашпалдың аалдары колдуунда хем уну, Бүктер, Бозаглар дээр элээн делгем черлерге турумчуур. Шеңнетиге суг болза он ажыг бажың турар. Ол черниң хемчээли-биле сууржугаш деп болур. Ус-Аксы ырак эвес, чайын хемелиг, кыжын шанактыг улус үзүлбес. Орустар, хакастар бо-ла кээрлер. Ол черниң хакастары боттарын татарлар бис дижир.
— Якши, Дүктүг-оол! Якши, Хүргүлек! — деп, хакастар мендилежир.
— Здравствуй, как поживаете! — деп, орустар хол тутчур.
Акызы Дүктүг-оол келген кижилерниң аайын эдерти база-ла: — Эки-и, эки-и! Драстай— деп харыылааш, Дөрже олуруңар — деп чалаар. — Одурар, одурар — деп келген аалчы татарлаар. — Можно, можно — деп, бирээзи орустаар.
Хүргүлек акызының орустаарын, хакастаарын магадаар, харын-даа адааргаар турган. Ынчалза-даа Ус-Аксы, Ус-Бажы чедип, орус Петя, украин Слава Коккеренко, хакас Кеша Почегуров суглар-биле Улуг-Хемге эштип, ойнап тургаш, чайгаар-ла орустап, хакастап чугаалай бергенин боду безин билбээн. Орузунче көргеш: — Я знаю. — хаказынче көргеш: — Мен билдимча— деп орар апарган. Ынчангаш улуг улус ону "Үш дылдыг оол" дижи бергени таварылга эвес.
ТАР тургустунуп, Улуг-Хемни өрү, куду "Улуг-Хем" деп пароход чоруп турар апарганда Кашпалга амыдырал мырыңай сыр өске апарган. Ус-Аксынга "Госторг" (Тывалар ону боттарыныы-биле "Хос-Доруг" дижир) күрүне садыы, клуб, школа база эмнелге пунктузу ажыттынган.
Күскээр Хүргүлектиң авазы аарый бээрге, Ус-Аксынче эмчиледир ужурга таварышкан. Эмчи шинчиир дээш авазындан айтырыг салырга бажын чаяр боорга, хелемечилээр ужур Хүргүлекке онаашкан.
Авазы өкпезинге дегдирген болганда, элээн үр эмчилээр ужурга таварышканнар. Ол үениң дургузунда чүгле авазынга эвес, өске-даа келген аарыг тываларга хелемечилеп шаг болган. Шприц, бинт, фонендоскоп деп херекселдерниң чүге херегин биле берген.
Бир-ле хүн Улуг-Ужар бадып чораан "Улуг-Хем" Ус-Аксынга доктааган. Оон хөй-ле орус, тыва пассажирлер эрикче дүжүп, суурнуң чурттакчылары-биле чугаалажы берген. Оларның аразында каш чыл бурунгаар кадагааты чуртче (ССРЭ-же) өөренип чоруткан Кашпал чурттуг Товарищтай акый Ус-Аксының эмчизи база бир улгады берген карак шилдиг орус кижи суглар бир-ле чүве дугайын аажок чугаалашкан турганнар. Хүргүлек Товарищтайга чеде бергеш мендилешкен.
— А это мой переводчик — деп, эмчизи "Карак-Шилдии"-биле ону таныштырган.
— Как раз мне нужен переводчик — деп, демгизи хүлүмзүрүп, Хүргүлектиң холун туткан. — Товарищ Товарищтай давай оформим его нашим переводчиком. Иначе никак— деп, "Карак-Шилдиг" шуут салдынмаан.
— Дуңмам, Хүргүлек! Сени бо соңгаартан чаладып келген эмчи хелемечилеп ажылдап көр дээри ол-дур ийин. Ырак-даа эвес мыя бо Шагаан-Арыг хоорайга ажылдаар кижи-дир— деп, Товарищтай тайылбырлаан.
Пароход Ус-Аксынга кызыгаар хыналдазы эртип, элээн үр турар ужурга таварышкан. Сегий берген авазы, Товарищтай, суму даргазы Дамба, акызы Дүктүг-оол, дуңмазы Балчыт суглар сүмелешкеш, Хүргүлекти Ак-Черже (Кашпалдар Улуг-Хем оргулаажын Ак-Чер дээр) ажылдадып чорудар деп шиитпирлээннер. Революстуг хей-аъды киискээн, чаа амыдыралдың шапкынынга алыскан аныяк эрниң амгы шилип алган оруу алызы барып өлүм-чидимниг, ханныг дайын-биле каттыжа бээрин ынчан кайыын билир. Чүгленген сеткилге чүү-даа моондак болбас.
Эмчи апарган хелемечи
Ус-Аксынга көөрде Шагаан-Арыг ужу-кыдыы көзүлбес улуг хоорай ышкаш болган. Пароходтуң доктаар черинде улуг складтарны безин көөрге бүдүн кода-суур. Чурттакчылары мырыңай имилеме. Чүъктүг тевелер, шарылар, тергелиг аъттар кудумчуларда эңмежок. Шагаан-Арыгда туттунган бүгү Тывада чок дээн ийи каът эмнелге бажыңы бедик чоргаар ынаар ыракта көстүп турган.
Эмнелгениң санитаркаларындан эгелээш, улуг эмчизинге чедир дөгерези орустар. Оларның хөй кезии тывалаар-даа болза, тускай хелемечи ынчан херек турган чүве-дир. Бичиизинден үш дыл билир Хүргүлек бодунуң чаа хүлээлгезин дыка эки күүседип турган. Үш чыл дургузунда үзүк-соксаал чок хелемечилеп келгеш, харын-даа кандыг аарыгны канчаар эмнээрин безин сестраларга айты кааптар апарганын чаладып келген эмчизи эскерип кааш, Кызылга ажыттынган ортумак эмчилер курстарынче түр өөредип чоруткан. Ол курстарны чедиишкинниг дооскаш, Шагаан-Арыгга, оон Кызылдың республика эмнелгезинге фельдшерниң бүгү талалыг практиказын эрткен. Ол чүгле ниити аарыгларны эвес, харын-даа чамдык кезип эмнээшкиннерни безин чорудуп турган. Ынчангаш-ла боор Араттың Революстуг Шериинге эмчи кылдыр ону хүлээп алган.
Бир-ле хүн Шериг хоорайынга (амгы кызыгааржылар хоорайжыгажы) чедип кээрге, санитар кезээниң дежурныйы:
— Эжим, лейтенант! Силерни генерал-лейтенант эш Тока кел дээн-дир — деп, хере тепкеш, илеткээн.
Аъттаныпкаш Чазак ордузунга (амгы парламенти бажыңын ынчан Чазак ордузу дижип турган) чеде бээрге, Тока дарга дораан хүлээп алган. Генерал карааның шилин өттүр Хүргүлекче бодамчалыг көргеш:
— Эш, Хүргүлек! Силерниң фронтуже чорудуп көрүңер дээн билдириишкиниңерни чугаалажып көргеш, нам болгаш чазак чөпшээрешкен. Ынчангаш эки турачы санитар взводун организастаарын силерге дааскан — дээрге, олудундан тура халааш, — Четтирдим, генерал-лейтенант! — депкенин безин боду эскербээн. Өөрүшкү болгаш чоргаарал ооң карактарында кыптыккан.
Санитар взводу
Шериг хоорайынга ээп кээри билек-ле АРШ-тың штавынга эки турачы санитар взводунуң кыстарын чыыпкан. Опаң-чипең оду чайнаан кара карактарлыг, бир хепке кудуп каан дег, ортумак дурт-сынныг, шуптузу чээрби хар иштинде хып дээн чалыы кыстар болган. Ополчен шериинге теп каапкан болгаш, кылаштаары безин шеригзиг болдур ийин.
Санчастыга (шеригниң эмнелге кезээнге) оларның кижи бүрүзү-биле чугаалашкан. Бир-ле дугаарында Бичен Ховалыг кабинетке кирип келген.
— Эжим командир! Анаа дайынчы Бичен силерниң дужаалыңар езугаар чедип келди — деп эрестиг илеткээн.
Хүнге хүрере берген төгерик шырайлыг уругну Эйлиг-Хем чурттуг узун Терек-оол акыйның уруу-дур дээрзин дораан билип каан. Шагаан-Арыгга ажылдап тургаш, паром аксынга оспага удур тарыышкын кылып чорда, сырбык чаштыг кысчыгаш халып турганын сактып келген.
— Па. Терек-оолдуң уруу сен бе? Ачаң суг кайдал?
— Ачам база Баазаң акым суглар паром аксында чайлап орлар. Акым паромда улус кежирип турар. Мал-маганывыстың хөй кезиин дузаламчыга берипкен бис. Өскелери өзүп турар — деп допчулаан.
— Ачаң, аваңны каап ырак черге өлзүңзе-читсиңзе... — деп чугаалап чорда, — Ону бис чугаалашкан бис, эжим командир. Бо харын Биче-кыс-ла мени эдерип чедип келген, ол-ла кончуг-дур — дээш, уруг улуг тынган.
— Дедир чандырывыт. Бичии кыс кижи фронту баар дээн угбазын эдерерге кайыын тааржыр. Конфеттен саткаш...— деп чорда, уруг— Душтуум-дур ийин — дээш, ыядыксап, арны кызып, куду көрген.
— Дуңмаң уруг-дур деп бодадым. Душтууң болза улам эки-дир. Фронтучу өг-бүле. Шуут онзагай чүве-дир. Харын-даа солдат куда-дой дүжүрер бис— деп, Хүргүлек хүлүмзүрбүшаан чугаалаарга, ооң-биле кожа орган эскадрон комиссары Монгуш Байыскылаң: — Кончуг чөп санал-дыр. Вот молодец— дээш, Биченниң холун тудуп байыр чедирген.
Хүргүлек эмчи-биле хензиг када болган ол чугаа Биченниң-даа Биче-кыстың-даа салым-чолунга улуг салдарлыг болганы ынчан канчап билдинер. Олар фронтучу өг-бүле болуп, бүгү назынында ажы-төлүн өстүрүп, кижизидип, чонунга бараан болуп, аас-кежиктиг амыдырап чордулар.
— Хүргүлек эмчи бисти он санитар уругну ада езу-биле дайын шөлүнге камгалап чораан чүве. Шуптувус оран-чуртувусче дириг ээп келгенивис дээш аңаа мөгейип чоруур бис— деп, Бичен угбайның чугаалап органын ийи кулаам-биле дыңнаан мен.
— Шаап халдаашкын үезинде санитаркаларны тулчуушкунче дорт киирбейн турда-ла, Байлак баштаан уруглар барык дөгеревис фашистер-биле боолажып кириптер бис. Чүге дээрге халдаашкын үезинде бисти взводтарже үлегилептер. Командиривис боду безин дөстүнмес, холга боозун туткаш, хамыкты мурнапкан чоруп турар чүве — деп, Кызыл-Мажалыкка Дарыяа угбай ужуражылга үезинде чугаалап турганын амдыгаа чедир утпаан мен.
Санитар взводунуң он кыстары барык дөгерези көдээден келген. Оларга эмчиниң эге билиглерин бээриниң аргаларын өөредирин кыска хуусаада Хүргүлек чедип алган. Сынган сөөктү чаткыыштаары, аттыккан ханны соксадыры дээн чижектиг чүүлдерни, беш салаазы дег, билир апарганнар. Аът сургуулу, чыскаал чуруму дээн ышкаш өске-даа хөй шериг кижиниң кылза чогуур чүүлдеринге санвзвод багай эвес көргүзүглерни чедип алган. Бо бүгүнү Ковров хоорайга хынаан ССРЭ-ниң күрүне комиссиязының, эң ылаңгыя генерал-полковник Городовиковтуң тыва эки турачыларны дыка эки белеткенген езулуг дайынчы кезек-тир деп үнелээнин айтырга-ла четчир.
Кезээде өлүм-биле кожа
Санитар взводу эки турачы эскадроннуң чаңгыс-даа тулчуушкунунга киришпейн барбаан. Деражно деп суур дээш дайзын-биле сегиржип алыышкынга Сынаа-биле Багбуужап Саттың взводунуң дайынчыларының аразынга турганнар. Сат командир аар балыгланган деп медээ келири билек, Сынаа ынаар үңгеп чорупкан. Шаап халдаан кызыл шеригжилерже фашистер бар-ла боо чепсээн угландырып, баш көдүртпес дээш шуурганналдыр боолап эгелээн. Сыылаан октар аразы-биле командирге Сынаа үңгеп четкеш баштайгы дузаны чедирген.
— Багбуужап, Сынаа бээр келиңер! — дээн Хүргүлек эмчиниң үнү дыңналган. Аңаа чеде бээрге, Сеңгиниң аттыккан ханын холу-биле доктааткан турган.
— Жгуттан эккел. Дөңмек дөзүнден шарывыт — деп, Багбуужапка айыткан.
Балыгланган кижилерни аргалыг-ла болза ажыт, ок дегбес черлерге чедирерин санитаркаларга чагааш, боду өске взводче чорупкан.
— Дайын дээрге өлүм-чидим-не болгай. Хүргүлек эмчи кончуг-ла кызымак кижи. Балыгланган та чеже орус, тыва, татар, казах дээш баар хөй националдыг шериглерниң тынын алган. Хөрээм өттүр бооладыпкаш, билинмес чыдырымда госпитальга чедирген болгай — деп, Эйлиг-Хем чурттуг эки турачы Кыргыс Маадыр-оол сактып чугаалап орар чораан.
Эки турачы тыва эскадроннуң киржип турганы эң-не кадыг-дошкун тулчуушкуннар Ровно, Дубно хоорайларга болган. Немецтер бо хоорайларны быжыгланыр шивээлер кылдыр хуулдурупкан турган.
Ровнону хостаары дээш демиселге эскадроннуң бүгү взводтары киришкен. Хүргүлектиң санитар взводунуң дайынчы кыстары кайгамчык туруштуун база көргүскен. Аңаа дайынчы Байлак удур халдап келген үш дайзынны чок кылган. Бичен Ховалыгның ок халас ытпазын бүгү эскадрон билир.
— Ровнога немец фашистер бажың бүрүзүн камгалал кылып алгаш турган. Ол орта өкпеже балыглаткан болгай мен. Ам-даа ында бүзүнде хевээр ийин — деп, дайын соонда өөвүске кээп чорааш чугаалап органын дыңнаан мен.
Боду аар балыглатса-даа Хүргүлек эмчи мурнуку шугумдан үнмээн. Бодунуң эрес-дидим үлегери-биле эки турачыларны хей-аът киирип, дайынчы даалганы бүрүн күүседиринге идигни берген. Ровнога көргүскен маадырлыг чоруун бедии-биле үнелеп, эскадрон эмчизи Түлүш Хүргүлекти ССРЭ-ниң Чазаа "Кызыл сылдыс" орден-биле шаңнаан.
Дайындан келгеш
Дайындан ээп келгеш, Хүргүлек эмчи найысылал Кызылга ажылдап артып каар боор деп төрелдери, эш-өөрү бодап турганнар. — Өскен-төрээн черим кончуг, Кашпал чуртум кончуг — деп, кадык камгалал яамызынга билдириишкиннээш, — Кадыым арай хирелиг-дир. Ааржы, саржаг, сүттүг аал-ораным хе- рек — дээш, Чаа-Хөлче бадыпкан.
Дайын сөөлүнде көдээ эмнелгелерге машина-балгат бар эвес, чалаашкынче эмчилер аъттыг, чадаг чоруп турганнар. Хүргүлек эмчиниң чадаг-тергелиг чоруп турганын сактыр-дыр мен. Дуу Чаа-Хөлден үжен-дөртен километр черде Белдир-Кежиинге чадаг-тергезинге эм-тоңун чүдүрүп алган келгилээр кижи. Ам ол хире назылыг, азы 45–50 харлыг ашактарны ол хире черге чадаг-терге мундургаш, чорудуптар болза, та канчап чедерлер ыйнаан?! Өлбээн ол тынында-ла кээрлер боор. Тозан ажыг километр Ус-Аксы, Хереме чедип, Аргалыкты, Ак-Туруг, Кызыл-Дагдан бээр чоруп, аъттыг, чадаг чеже черни кезивээн дээр, чаа төрүттүнген чеже чаштың хинин кескен адазы болбаан дээр! Бежен чылдарда төрүттүнген чаа-хөлчүлер сактып бодап чорлар боор.
Түлүш Ширин-оолович Хүргүлек дайынга алган балыгларындан хоочурап аарааш, элекке мөчээн. Эки турачы дайынчы эмчизин чаа-хөлчүлер Чаа Чаа-Хөлче көжерде эрги хөөрден мага-бодун алгаш, чаа хөөрде орнукшутканнар. Бедик черде эмчиниң тураскаалдыг хөөрү ырактан-на көстүп турар. Ооң кырындан дириг чечектер ыравас.
Кежик-оол ЧӨРЕВЕНИҢ
“Мөгейиг” деп номундан үзүндү.
“Шын” №17 2025 чылдың май 8