Владимир Очур-оолович Куулар — өске чогаалчылардан ылгалдыг, онзагай кижилерниӊ бирээзи. Ооӊ «Сүлдези бедик Тыва чуртум» деп ному Национал литература шаңналын алган. Тыва чогаалды сайзырадырынга үлүүн киирип, чараш номну үндүргени дээш үшкү черге төлептиг болуп, 60 ажыг муӊ рубльдиӊ сертификады-биле шаӊнаткан.
Владимир Очур-оолович 1950 чылдыӊ май 6-да Чөөн-Хемчиктиӊ Шеми сумузунуӊ Хадыӊ-Аксы деп чайлагга төрүттүнген. Школа соонда чолаачы мергежилге өөренип алган. Белоруссияныӊ Минск хоорайынга шериг албанын чолаачылап эрттирген. Чыраа-Бажы, Теве-Хая суурларныӊ совхозтарынга чолаачылап, инженерлеп, соӊгулда комиссиязынга-даа ажылдап чораан. Хенертен карааныӊ шозу баксырай бергениниң түӊнелинде 1-ги бөлүктүӊ инвалиди апарган.
Карактарым өшкен одун дилегзинип,
Кайы чүктен чырып кээрин манагзындым.
Канчап билир, тоолумнуӊ маадырлары –
Карактарым огун тыпкаш, кыпсыптарын.
Амгы үениӊ тоолчузунуӊ оруу
Эскертинмес Шеми оглу Кууларныӊ «Сүлдези бедик Тыва чуртум» деп номунда 20 тоол бар. Владимир Очур-ооловичиниӊ чогаадыкчы ажыл-ижин канчаар эгелээнин номчукчуларга сонуургадып көөрүн дилээн бис.
– Ооӊ мурнунда чогаал-даа биживейн чораан мен. 2006 чылда караам аараан, 2008 чылда эмчилер инвалид деп санаан. Эге дээрезинде черле бергези-ле кончуг чораан. Муӊгараар, аажы-чаӊ өскерлир, хорадаачал апаар. Кижиниӊ амыдыралынга өскерлиишкиннер, хай-халаптар черле турар болгай. Өрт, бойдус халавы, хай-халап, аарыг халавы. Ам чеже муӊгараар мен дээш, 2011 чылда баштай шүлүктер, оон соонда солун чугаалар чогаадып эгеледим. 2014 чылдан эгелээш, «Шын» солунга бижээн чүүлдерим үнүп турган чүве. Тоол чогаадып бижиирин черле бодап чораан мен. Тыва чон тос деп санга кандыг кончуг ынак чон боор деп сайгарып бодап чордум. Ооң соонда, 2018 чылда «Тос Далай Башкы» деп тоол бижидим.
– Бичии үеӊерде эӊ-не ынак эртемиӊер чүү турган ирги, дыка номчуттунар турган боор силер аа, Владимир Очур-оолович?
– Эӊ ынак чүүлүм-не ойнаары. Ойнаар, ойнаар база катап ойнаар. Баскетбол, волейбол, мячилиг хөккей. Ынчан суурларга спорт залы-даа турбаан, чүгле даштыгаа ойнаар бис. Чүве шиӊгээдип алырым оожум. Орай билип алыр кижи-дир мен ийин. Улус айтырыг салырга, орай харыылаар.
Авамныӊ адазыныӊ улуг акызы бар. Ооӊ адын Мартаӊ-оол Куулар Чаш-оол оглу дээр. Ол бир-ле хүн уруунуӊ өөнге келгеш, бисти кыйгырган. «Бээр келиӊер, оолдар, силерге тоол ыдып берейн!» дээн. Ынчан тоол-даа дыӊнап чорбаан кижи-дир мен ийин. Өгге киргеш, олуруп алдывыс де. «Мөгенниг аътчыгаш» деп тоолду ыдып берген. Аажок сонуургаан мен. Ол-ла ояар тоолга ынак апарган мен. Ол үеде аалдарныӊ аптаразыныӊ кырынга дыка хөй тоолдар номнары, «Шын», «Тываныӊ аныяктары», «Тувинская правда» солуннары көктешкилиг чыдар чүве. Аалымга бир тоолду номчуп алыр мен. Оомну уттуп алыр мен. Оон бир аалга кирер мен, база-ла тоолду номчуур мен, мындыг. Колдуунда тоол ному кончуг номчуур турдум. Тыва тоолдар ному, Пушкинниӊ, Андерсенниӊ тоолдарын. Оон эш-өөрүм аразынга солун чүүлдерни хөөрей кааптар апарган мен, а улуг улус кирип кээр болза, шуут ыыт чок баар. «Улаштыр чугаалазыӊза, Володя» – дээрге, кылаштап үне бээр мен. Та чүге ындыг болган кижи мен. Соомдан: «Элдеп кижи-дир сен але, оол» – дээни дыӊналыр.
Улуг даайым «Чыраа-Бажы» совхозка директорлап турган кижи. Ооӊ чанынга чеде бээримге, «Оо, сөзү өртектиг дуӊмам келди» дээр турган. Ажы-төлүм, салгалдарым номчуп чорзун дээш, тоолдарымны өртектиг ном кылдыр үндүргеним ол ыйнаан – деп, баштактанып чугаалап олур.
Чөленгиижим – өг-бүлем
Владимир Очур-оолович хенертен аараан болгаш, кезек үеде бергедеп турганын чугаалаан.
– Чырык өртемчей хенертен көзүлбес, караӊгы апаарга, сагыш-сеткилге дыка-ла берге чорду! Чаӊчыгып чадап шаг болдум. Баштайгы тоолдарымны ыдып чугаалаарымга, мээӊ өөм ишти – Валентина Ивановна, уругларым, уйнуктарым кыдыраашка бижип турганнар. Чамдыкта оларныӊ холу-даа шылай бээр. «Че, ам доозуп көрем, ачай. Холум шылай берди!» – дээр. Тоолду соксаал чок ыдып туруп бээр хевирлиг кижи-дир мен ийин. Оон бир хүн уруум чедип келген. Авазыныӊ орнунга тоол бижиири ол. Баарынга кыдыраашты салып бээрге, «Ха, авамныӊ ноутбугун ажыглаар болза, эки-дир» – дээш, ону ажылдадып алды. Мырыӊай амыр эт ол чорду. Оон бээр чүгле аӊаа парлап турар апарган бис – деп, тоолчу ирей чугаалады.
Владимир биле Валентина Кууларлар 46 чыл иштинде кады чурттап келген. Таныжып, өг-бүле тутканын ол мынчаар төөгүүр:
– 14 харлыымда шайын-дузун бузуп, ак кадаан берип, шилип, айтырып алган кадайым бо. Ооӊ акызы-биле кады школага чазын ыяш тарып тургаш, 11 харлыг дуӊмазын көрүп алган мен. Эжишкилер хиревисте, бот-боттарывысты «хүреген», «катым» деп кыйгыржыр бис. Столоваяда поварлар безин бисти чаптап: «Шай-дузун бузуп каан ийик сен бе?» – дээрлер. Эш-өөрүм: «Сен кадайлыг кижи сен бе?» – деп сонуургап айтырар. Оон шору өзе бергеш, ооӊ чанынга чеде бергеш: «Сээӊ акыӊга, катымга, шай-дузуң бузуп, айтыртып алган мен» – дидим. 1976 чылда өг-бүле туткан бис. Амыдыралга идегелдиг чөленгиижим – өөм ишти, дөрт кызым, күдээлерим, уйнуктарым, чээннерим – олар болган.
Тоолчунуӊ кады төрээн оол дуӊмазыныӊ оглун, чээнин, Орлан Куулар дээр. Ирезинге үргүлчү дузалажып, кайнаар-даа баарда, чедип алгаш, эдертип чедирип чоруур аныяк кижини магададым. Ол боду IT-технологиялар специализи, математика-информатика башкызы. Амгы үеде Тываныӊ Пенсия фондузунда ажылдап турар. Тоолчунуӊ номунуӊ каасталгазын, өрүлдезин эде-хере кылып берген.
Тываныӊ чогаалчылар эвилелинге киргени
Тываныӊ чогаалчылар эвилелиниӊ кежигүнүнге кирерде, Владимир Куулар 2021 чылда үндүрген баштайгы номун ап алгаш келген. Эвилелдиӊ дүрүмү ындыг. Чогаадыкчы ижин бадыткап, чырыкче парлаткан ажылын хөйге көргүзер. Номну чырыкче үндүреринге канчаар белеткеп турганыныӊ дугайында ол мынча дээн:
– Тоолдарны 2018 чылда бижип эгелээн мен. 20 хире тоолумну ап алгаш, баштай Тываныӊ эртем-шинчилел институдунга чедире бердим. Чогаал шинчилекчилери Урана Донгак биле Шеӊне Күжүгет тоолдарымны бөлүктеп, аттарын шын шилип, таарыштыр тургузуп бергеннер. Оон чогаалчы Черлиг-оол Чашкынмаевич Кууларга бардым. Ол меӊээ дыка ажыктыг болгаш чүүлдүг арга-сүмени берген. Ном кылдыр үндүреринге чуруктар чурудуп алыр болза эки дээн. Өөм иштиниӊ коллегазы, Чыраа-Бажы ортумак школазыныӊ чурук башкызы А.Д. Куулар бар чүве. Ол – Россияныӊ Улус өөредилгезиниӊ хүндүлүг ажылдакчызы. Аӊаа чеде бергеш, ном үндүрерим ол-дур ийин, чуруктарын чуруп берип көрем деп дилээн мен. Ном каасталгазы черле чуруп көрбээн мен. Ынчалза-даа чогаалдарыӊны номчааш, чуруп шенеп көрейн дээн кижи. Тоолдарымны берип каан мен. Дугуржуп алдывыс. Коронавирус дээш карантин таваржы берген. Чыл чедер деп барган. Болчажып, ужуражып чадап шаг болдувус. Байдал мүн-не чүгээртей бээрге, дилээм ёзугаар чураан чуруктарын ап берген. Номнуӊ каасталгазы белен апаарга, «Аныяк» типографиязынга чүгле 50 кезек парладып алдывыс.
Тываныӊ чогаалчылар эвилелиниӊ 80 чылдаан оюнуӊ байырлыг хуралы эрткен неделяда болуп эрткен. Эвилелдиӊ баштаар чериниӊ даргазы, филология эртемнериниӊ кандидады Сайлыкмаа Комбу амгы үениӊ тоолчузу Владимир Кууларга эвилелдиӊ кежигүнү деп шынзылганы байырлыг ёзу-биле тывыскан.
Амыдыралдыӊ кадыг-бергезинге чалынмас, бодунуӊ күзелин, сорулгазын эчизинге чедирер, быжыг тура-соруктуг, эскертинмес Шеми оглу В. Куулар Тываныӊ чогаалчыларыныӊ аразынга төлептиг туружун ээлеп, Национал литературлуг шаңналды шак ынчаар чаалап алган.
Р. Демчик.
