Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң тускай программазы-биле (ИПСЭР) республикада дыка хөй төлевилелдер боттанып турар. Оларның бирээзинге чоокта чаа найысылал Кызылга ажыттынган «Белдир» кооперативиниң эът комбинадын адап болур.
2006 чылда Тес-Хем кожууннуң девискээринге тургустунган «Белдир» көдээ ажыл-агый кооперативиниң кол угланыышкыны – өшкү, хойнуң болгаш чылгы малдың баш санын көвүдедири. Кооператив тургустунуп турда, 1700 баш өшкү, хой турган болза, бо хүннерде ниитизи-биле 3312 баш шээр малды сес аңгы аалда тудуп турар. Өшкү, хойдан аңгыда, бода малдың баш саны 500, чылгы малы 500 баш ашкан. Сес кыштагның дөртү Тес-Хемниң О-Шынаа талазында, а бир чамдыызы Агар сынның артыы талазында.
2022 чылда «Белдир» көдээ ажыл-агый кооперативи эът болгаш балык болбаазырадыр, консервалаар комбинат ажыдарынга ИПСЭР программазының деткимчезин алган. Комбинатты ажыдарынга ниитизи-биле 15 сая 964 муң рубль чарыгдаттынган: 11 сая 973 муң – күрүне деткимчези, 3 сая 991 муң – "Белдир" кооперативиниң акшаландырыышкыны.
Декабрь 13-те Кызыл хоорайның Ровенская кудумчузунда эътти болгаш балыкты болбаазырадыр, консервалаар «Мясные деликатесы» деп комбинаттың байырлыг ажыдыышкыны болган. Аңаа ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг, Тываның Чазааның оралакчызы Алик Моңгуш, ТР-ниң көдээ ажыл-агый сайыдының хүлээлгезин күүседип турар Юрий Оруспай болгаш өскелер-даа кээп киришкен.
«Бо чаа ажыттынып турар комбинатта бода база шээр малдың, чылгы малдың эъдин болгаш балыкты болбаазырадыр күштүг дериг-херекселдер бар. 20 ажыг продукцияны бүдүрүп эгелээн. Комбинаттың бүдүргени аъш-чем аймаан удавас садыглардан садып ап болур апаар. Малчыннарывыс азыраан малының эъдин комбинатка кээп дужаап болур. Малчыннарга карылга чок болуру-биле чогумчалыг өртекке хүлээр дугайында дугуржулганы кылган бис. Оларга таарымчалыг байдалды тургузар дээш, шак мындыг бүдүрүлгелерни организастап турар бир чылдагаанывыс бо» – деп, ТР-ниң Баштыңы Владислав Ховалыг чугаалаан.
«Белдир» кооперативиниң удуртукчузу Альберт Белчит чаа тургустунган ажыл-агыйын таныштырган: «Амдыызында 21 янзы продукцияны бүдүрүп эгелей бердивис. Моон-даа соңгаар ажылывысты калбартыр бис. Эъттен кылган бараанывысты республиканың өске-даа кожууннарынче чедирип эгелээр. Кызыл хоорайда «Восток» болгаш көвүрүг ол чарыында көдээ ажыл-агый продукциязы садар-саарар төптерге баартыктарны ажыдар бис. Бир дугаар продукцияны бодувустуң малывыстың эъди-биле кылганывыс бо. Дараазында республиканың малчыннарындан эътти хүлээп ап эгелей бээр. Бода мал эъдин 1 килограммда 260 рубль-биле, а чылгы мал эъдин – 240 рубльга хүлээр деп планнап тур бис. Садыг-саарылга төптери-биле бүдүрген бараанывысты садар-саарар дугайында керээлерни чарып, дугуржулга ажылдарын чорудуп эгеледивис. Күрүнеден алган 12 сая рубль-биле эът, балык консервалаар, колбаса кылыр дериг-херекселдер, соодукчулар, янзы-бүрү контейнерлер, авторефрижераторлар дээш бүдүрүлгеге чугула херектиг чүүлдерни доозазын саткан. Чүгле 12 сая рубль комбинат ажыдарынга четпес. Ынчангаш бодувустуң акша-төгериивисти база киириштирдивис».
Чаа ажыттынган комбинатта 10 ажылчын олут бар. Алызында барып, продукцияны көвүдедир кылып эгелээрге, ажылчыннар херек дээрзи билдингир. Комбинат колдуунда-ла үш улганыышкынныг: ыштаары, консервалаары, колбаса кылыры.
Колбаса аймааның өртээ: 1 килограммда – 370–450 рубль; консервалаан аът болгаш инек эъдиниң 1 банкада – 180–190 рубль; ыштаан бода, шээр мал болгаш аът эъдиниң 1 килограммда – 500–550 рубль.
Айдың ОНДАР.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №96 2023 чылдың декабрь 16
