Декабрь 10-да Кызылдың “Сылдысчыгаш” салым-чаяанныг уруглар төвүнге ТР-ниң Өөредилге яамызы “Тыва Республикага эртем-популярлыг туризмниң моон соңгаар сайзыралы” деп темага семинарны организастап эрттирген. Аңаа Москва, Екатеринбург хоорайлардан эксперттер, Тываның Туризм агентилелиниң, “Убса-Нур ыйгылаажы” күрүнениң бойдус биосфералыг заповеднигиниң удуртукчулары, төлээлери, эртемденнер, турисчи операторлар, башкылар болгаш студентилер киришкен.
Болган семинарның киржикчилери культура, бойдус болгаш эртемге сонуургалдыг туристерни хаара тудары-биле амгы үеде чоруттунуп турар ажылдарның чедиишкинниг дуржулгаларын чугаалашпышаан, чаа үзел-бодалдарны сайгарып, ону регионга кандыг арга-биле боттандырарын чугаалашкан.
Москвадан социологтуг эртемнер доктору, РЭА-да Федералдыг социология талазы-биле эртем-шинчилел төвүнүң база Демографтыг шинчилелдер институдунуң кол эртем ажылдакчызы Виктория Леденёва биле Екатеринбургтан педагогика эртемнериниң кандидады, доцент, РФ-тиң Экономиктиг хөгжүлде яамызының “Туризм болгаш аңаа эдеринчи ачы-дуза чедирилгези” талазы-биле ТК-401-ниң кежигүнү, турисчи ачы-дуза чедирилгезиниң талазы-биле сертификация эксперти, “Эксперт” КХН-ниң директору Людмила Сафонова семинарга спикер кылдыр чаладып келгеш, өске регионнарның дуржулгазындан үлегерлээн солун өөредиглиг чүүлдерни таныштырганнар.
– Шагда-ла Тывага келиксеп турган күзелим бөгүн боттанды. Хар-чаъстыг, бүргег, малгаштыг Москвадан хүннеп турар аяс дээрлиг Тывага чедип кээрге, дораан сагыш-сеткил өөрүшкү-биле долуп кээр-дир. Чалааныңар дээш четтирдим! Бөгүн болуп турар семинарның темазынга хамаарыштыр колдуунда өске регионнарда ол талазы-биле айтырыг канчаар сайзырап турарын кысказы-биле деңнеп чугаалаксадым.
Регион бүрүзү бодунуң күчү-шыдалының аайы-биле туризмниң аңгы-аңгы хевирлерин сайзырадып турар. Сөөлгү үеде регионнар бодунуң брендизин чогааткаш, тоол маадырларының картазын безин тургузуп турар. Ол чүүл дыка нептереңгей болгаш модада апарган-дыр. Боттарының регионунуң тоолчургу маадырынга тураскаадып, аңаа үндезилээн маршрутту туристерге бараалгадып турар. Чижээ, чоокта чаа бодум Владимир облазының Гороховец хоорайынга чордум. Горох хаанның кокпазы деп турисчи кокпаны олар тургускан болду. Ол хоорайның музейинде Горох хаанны көөр дээривиске, барган хүнүвүсте музей хааглыг болду. Ол база дыка сонуурганчыг ышкажыл. Чамдык черлерде Соок-Ирейниң, өскезинде Харжыгаштың дээш өске-даа. Ынчангаш Тывада база бир-ле кайгамчык чараш тоол маадыры бар деп бодаар мен. Чүгле тоол эвес, өске-даа маадырларга тураскаадып кылып ап болур ышкажыл.
Этнотуризм дээрге туризмниң база бир тускайлаң солун хевири болуп турар. Бодунуң чонунуң культуразын, ёзу-чаңчылдарын, амыдырал-чуртталгазының онзагайын, национал аъш-чеминден эгелээш, ол бүгүнү туристерге шын бараалгадыры болганда, тус черниң чурттакчылары-биле сырый харылзаалыг ажылдаары чугула. Туристерни хаара тудары дээрге, регионнуң чүгле культуразының сайзыралынга хамаарышкан эвес, экономиказының сайзыралынга улуг рольдуг дээрзин билзе чогуур – деп, Виктория Леденёва демдеглээн.
Семинарның киржикчилери колдуунда Тывага этнотуризмниң инфраструктуразын сайзырадырының аргаларын, аныяк эртемденнерниң студентилер-биле эртем-шинчилел ажылдары чорудуп турар шөлдеринче этнографтыг угланыышкынныг турисчи кокпаларны тургузуп болурун сайгарып чугаалашкан.
“Бүгү делегей туризм талазы-биле шагда-ла ажылдап, сайзырай берген болуп турар. Бистиң республикавыста бөгүн ол талазы-биле оожум-даа болза, шимчеп бар чыдар деп көрүп тур мен. Өске регионнарга деңнээрге, бис бодувустуң бойдузувус-биле, шаг-төөгүден сагып чоруур көшкүн амыдыралывыс-биле, национал езу-чаңчылдарывыс-биле бай бис. Ону чүгле өске чоннарга шын көргүзүп тургаш, акшаларны ажылдап болур аргалыг бис.
Бистиң албан чери Моол күрүне-биле сырый харылзаалыг ажылдап турар бис. Мээң көргеним, ында туристерни хаара тударда, хөй нарын чүү-даа чогаатпайн турар. Ырактан келген аян-чорукчу кижиге херек чугула чүүлдерни белеткеп каан боор. Эң-не бөдүүнү-биле ажылдап турар. Ол-ла өөнде, ол-ла көшкүн амыдыралын келген улуска сонуургадып, инек, өшкүзүн сагдырып, аът-хөлүн мундуруп, ак чемни канчаар кылырын көргүскеш, оон эвээш эвес акшаны ажылдап ап турар. Бо талазы-биле бисте ажыл арай-ла чедир сайзыравайн турар. Моолда малчын бүрүзү бо талазы-биле ажылдап турар дизе, хөөредиг болбас. Чүге дизе кандыг-даа өгге кире бээрге, аян-чорукчулар хүлээп өөренгени кончуг боор чорду. Бэзин-даа сагдыргаш, акша төледип алыр. Оон ол хымызын боттарынга-ла садыптар. Оларның өртектери аар эвес, ол эптиг чорду.
Туризмни сайзырадып тургаш, өске чонга чер-чуртувусту хөлүн эрттир саза бастырбас болзувусса эки. Ылаңгыя ыдыктыг черлерже улус эдертип чорааш, арыг-силигни, бойдуска хумагалыг болурун негээр ужурлуг. Кожавыс Даг-Алтайының байдалын көрүңер даан. Туристер ол кайгамчык тайга-таңдыларда өзүп турар эм оъттарын эвээжедир чыып аппарган, чамдык ыдыктыг черлерин хирлендирип турар. Чүү-даа чүве өйлүг болур ужурлуг – деп, “Убса-Нур ыйгылаажы” күрүнениң бойдус биосфералыг заповеднигиниң директору Дииңмей Балбан-оол чугаалады.
Федералдыг эксперттер аныяк эртемденнер болгаш эртем-популярлыг турисчи кокпаларны ажылдап кылып турар тус черниң улузу-биле аңгы ужуражылганы кылгаш, ажылды канчаар эгелеп алырының дугайында, таваржып болур нарын байдалдарны канчаар шиитпирлээриниң аргаларын айтып берип, консультацияларны чоруткан.
Чурттуң Президентизи Владимир Путинниң 2022 чылда чарлааны Россияга эртем-тайылбырлыг туризмни сайзырадыр дугайында эгелекчи саналы эртем болгаш технологияларның 10 чылының бир кол угланыышкыны дээрзин сагындыраал. Тывада ол талазы-биле боттандырар хемчеглерниң чижек-планын тургускан. Ооң иштинде эртем-популярлыг туризм талазы-биле 24 объектини даңзыже киирген. Ол угланыышкын-биле ТР-ниң Өөредилге яамызы көрдүнген план ёзугаар ажылды чорудуп эгелээн. Шак-ла ындыг семинарны сентябрь төнчүзүнде база эрттиргенин сагындыраал.
Карина МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №95 2024 чылдың декабрь 11
