Эвилелче чүге кирдиң?

Бо чылдың июль 30-де Тываның Журналистер эвилелиниң баштаар чери билдириишкин киирген 15 кижини кежигүнге хүлээп алган. Август 26-да Парлалга бажыңында журналистерниң чыглыр өрээли – ном саңынга Эвилелче кирген чаа кежигүннерге тыва журналистиканың хүндүлүг хоочуннары байырлыг байдалга бадылергейлерни тывыскан.

Телевидениеге хамаарылгалыг журналистерге тыва телевидениениң хоочуну, Тыва АССР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы, ССРЭ-ниң Телевидение болгаш радионуң тергиини, Кызыл хоорайның Хүндүлүг хамаатызы, Россияның Журналистер эвилелиниң кежигүнү Дыдый Сотпа, парлалгада ажылдап турар журналистерге Россияның Чогаалчылар, Журналистер эвилелдериниң кежигүнү, Тываның культуразының алдарлыг ажылдакчызы Лидия Иргит, улуг назылыг журналистерге Россияның алдарлыг журнализи, РЖЭ-ниң кежигүнү Александр Шоюн тывыскан. Ол хүн 24 хардан өрү аныяк журналистерден эгелээш, 76 харга чедир улуг назылыг, демир-үжүү шагда-ла “чидий” берген хоочуннар журналистиң кол документизин холга алган.

Оларның аразында ТР-ниң энергетика сайыдынга, ДХ-ниң депутадынга, Шагаан-Арыг хоорайның мэринге, Улуг-Хем кожуун чагырыкчызынга ажылдап каапкан дуржулгалыг удуртукчу Мерген Кыргысович Анай-оол база кирген. “Сайыттап чораан кижи журналист апарган” – дижип, тыва журналистиканың хоочуннары бо таварылганы онзагайлап демдеглеп турдулар. Ынчангаш коллегавыстан “Чүге?” деп айтырыгны салбас аргавыс чок болду:

– Ак баштыг, 60 харлыг бышкан назылыг апаргаш, журналистикаже шымнып киргеним таварылга эвес, а бодамчалыг базымым-дыр... Чогум солун-сеткүүлге кыска материалдар бижиирин школачы чылдардан-на эгелээн мен.

Ийи-Талдың 8 чыл школазын дооскаш, Кызылдың дугаары 2 школазынга улаштыр өөренип эгелээн үемде, 1976 чылда, школага “Аныяк корреспондентилер бөлгүмүнче чалап тур” деп чарлал азып каан турган.

Ынчан Москваның Ломоносов аттыг университединиң журналистика факультедин дооскан Хенче-Кара Сагдыевич Монгуш ол бөлгүмнү удуртуп турду. Алды, чеди хире кижи ынаар барып эгелээн бис. Ол үеде чаңгысклассчым Толя мени хостуг хүреш секциязынче апарган. Секция биле бөлгүм кичээлдериниң шагы дакпырлажы бээрге, Толя эжимниң идии-биле хостуг хүрешче чайгыла бергеш, ынчаар-ла тренер башкывыс Александр Туматович Шойдуктуң холунга школа дооскужеге чедир хүрешкен мен.

– Бир эвес хостуг хүреш эвес болза, ынчан-на журналистикаже сундугуп, канчап билир, ол талазы-биле мергежилдиг-даа чоруур чыгыы турган ышкажыл силер?

– Чадавас. Ынчалза-даа тренер Александр Шойдук мээң амыдыралымга улуг рольду ойнаанын үнелеп чоруур мен. Ол үеде дурт-сыным бичии турган болгаш, арай дидим эвес боорумга ынчаары ол ийик бе, “Кижиниң дурт-сынында эвес, кол-ла чүве тура-сорууң бар болза, чүнү-даа чедип аар сен” – деп чагаан. Ол чагыы амыдыралымга дузалыг болган. Ийи дугаар журналистика-биле харылзаалыг болуушкун, дээди эртем чедип алгаш,инженер-энергетик болуп ажылдап эгелээн үемде, эң-не баштай “Шын” солуннуң тускай корреспондентизи Кодур-оол Дарымаевич Оюн мээң дугайымда материал бижээн. Ынчан, “Көрдүң бе, Мерген. Журналистер-биле эки найыралдыг чор. Олар сени дээрже үндүр көдүрүп болур, чок-ла болза тамыже киир идиптип-даа болур” – деп, чагып турган. Ону база эки сактып алган мен.

Чылдар эрткенде, “Улаачы” хамаарышпас солунга Артур Хертек-биле дөрт чыл дургузунда кады ажылдааш, ооң школазын эрттим. Ол солунну ам бистиң аравыста чок Дандар Дандар-оолович Ооржак үндүрүп турган кижи. Мени журналистикаже углап-баштаан кол кижи Артур эжим.

– 2020 чылда “Шын” солунга бөдүүн корреспондент кылдыр ажылдап кирип келгеш, кайыын келгениңерни сагындырып, даргазыравайн, бистиң аравыска эгин-кожа ажылдап эгелээриңерге, силерден аныяк-даа болза, журналистикага 20 – 30 чыл үзүктел чок ажылдап каапкан журналистер хүндүткел-биле хүлээп көрген. Бо удаада Тываның Журналистер эвилелиниң бүрүн эргелиг кежигүнүнүң бадылергейин холга алдыңар. Эвилелче киреринге чүү чүве чылдагаан болду?

– Бирээде, профессионал эвилелче киргеним дээрге, бар-чок черге бадылергейни көөргедип, кызаңнадыр көргүзер дээш эвес, а ажылчын херексел кылдыр көрүп, аргаларын ажыглап, аңгы-аңгы деңнелге айтырыглар көдүрүп, журналисчи ажыл чорудар сорулганы салып турар мен.

Чижээ, Саян-Шушенск ГЭС-ти туткан соонда, ооң суг шыгжамыры турупканда, энергетиктер Тываже шуут көрүнмейн барган, кылыр ужурлуг тудугларын безин чедир кылбайн, ара каапкан болгай. Ол айтырыгны база катап көдүрер бодап турар мен. Кандыг хевирлиг ону көдүрер болза экил деп чүүлдү амдыызында деңзигүүрлеп, боданып чоруп тур мен. Бо талазы-биле кады сүмележиптер, төөгүнү билир улус барык артпааны хомуданчыг. Оон аңгыда, Тываның сайзыралынга хамаарышкан федералдыг деңнелге көдүрер айтырыглар хөй болуп турар деп, бо ажылдап келгеш, көрдүм. Чижээ, казымал байлак тывыжы биле бойдус камгалалынга хамаарышкан айтырыглар.

Мындыг хевирлиг айтырыглар хөй-дүр ийин. Оларны журналистер федералдыг деңнелге көдүрүп шыдаар деп бодаар мен.

Бөгүнгү алдын херек бе азы даартагы экологиявыс, делегейде ховар Тывавыстың арыг агаарлыг, чараш бойдус чурумалын камгалап алыры кол бе? Делегейде шак мындыг экологтуг арыг булуңнар эвээш. Ону кичээнгейге алыр болза эки.

Ийиде, бадылергейни тыпсып турда, караамга дуу шагның хоочун журналистери Кодур-оол Оюн, Арапчор Оксур, Кежик-оол Чөреве олар көстүп кээрге, караам шыгып келген. Аныяанда-ла чок болган ачамның эжи Кежик-оол Түлүшевичтиң чок боорунуң бетинде, “Мен ышкаш 70 харлыыңга чедир ажылдаар сен, көрдүң бе!” – дээн чугаазын сактып келдим. Улуг журналист анаа эвес холум тудуп, чагып турган боор деп бодап олурдум. Ынчангаш бадылергей алган хүнүм меңээ улуг уткалыг. Шыдаар шаам-биле тыва журналистиканың сайзыралынга үлүүм киирип ажылдаар сорулгам улам быжыкты.

– Бо хүнде Тывамедиахолдингиде информастыг агентилелдиң оралакчы редактору болуп ажылдап эгелээш, амгы журналистиканың байдалын канчаар эскерип көрдүңер?

– Бодум аналитиктиг материалдар бижииринге сундулуг болгаш, ону кылыксаар мен. ТМГ-ге ажылдай бээримге, хүннүң-не медээ чыырынче хөй үе үнер, сайгарылгалыг материалдар бижиир чай алынмайн баар-дыр. Оон аңгыда, тыва дылды суртаалдап, ону кадагалап арттырар дээш үнүп турар солуннарывыстың бөгүнгү байдалы мени дүвүредип турар. Бир эвес, бо хевээр турар чүве болза, сайзырал турбас. Тыва дылда бижип турар журналистер эвээш, кайда-даа медээлер чүгле орус дылда үнүп турар.

– А журналистиканың эки талазын эскерип четтиктиңер бе?

– Бо дыка солун мергежил деп билип, көрүп чор мен. Журналистикаже киргеш, хүннүң-не аңгы-аңгы улус-биле таныжып, оларның ажыл-агыйын чырыдары солун-дур. Ол ышкаш бичиимден тура хүрежип чораан болгаш, Ярыгин турнирин көрүксээр турган мен. Бо чайын хостуг хүрешке Россияның чемпионады Тывага болурга, журналисчи ажылым ачызында ону хыым хандыр көрүп алдым. Оон аңгыда, бичиимден тура сонуургаар кумирим, олимпий чемпиону Павел Пинигинниң холун тудуп, таныжып алдым.

– Силер-биле деңге Эвилелче кирген аныяк журналистерге чүнү күзеп чугаалаксаар силер?

– Чон мурнунда көскүлең ажылдап чоруур улус болганда, кол-ла чүве чон-биле тудуш чоруур болза эки деп бодаар мен.

– Чаа ажыттынган арынга демир-үжүү чидиг болурун күзедивис!

Карина МОНГУШ, Тываның Журналистер эвилелиниң баштаар
чериниң даргазы.
Мария СААЯНЫҢ тырттырган чуруу.