Чылдың-на өөредилге чылы дооступ турда, республика чергелиг ада-иелер болгаш башкылар хуралын эрттирери чаңчыл апарган. Бо чылгы хуралды ТР-ниң Өөредилге яамызы өске чылдардан онзагай кылдыр эрттирер деп планнаан. Чүге дээрге назы четпээн уруглар болганчок-ла кем-херек үүлгедикчилери болу берген азы улуг улустуң үүлгеткен херектеринден когараан таварылгалар бо чылын хөй болган. Чайгы дыштанылга дургузунда уругларның айыыл чок чоруун кичээнгейге алырын ада-иелерге сагындырары база чугула дээрзин демдеглээни ол. Эң-не онзагай кичээнгейни – назы четпээн кыс уругларның база оолдарның камгалалынче угландырган.
Уругларның чедиишкинниг долу сайзыралынга болгаш сагыш-сеткилиниң амыр-тайбың болурунга эр-даа, херээжен-даа улустуң киржилгези улуг. Иезиниң эргеледии уругнуң чаагай сеткилдиг, кижизиг кижи болуп хевирлеттинеринге, а салган сорулгазынга быжыг туруштуг, дидим, бурунгаар көрүштүг болурунга адазы кол рольду ойнаар.
Май 19-та Тываның Өөредилге яамызынга «Өг-бүле – кижизидилгениң таваа» деп өөредиг-хурал эрге-хоойлу органнарының төлээлериниң болгаш психолог башкыларның киржилгези-биле болуп эрткен. Элээдилерниң кем-херек үүлгедиглерин болдурбас дээш кандыг ажылдар чорударының дугайында хуралга чугаалашкан. Видеохарылзаа таварыштыр болган хуралга республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан ада-иелер болгаш башкылар хуралдың киржикчилериниң илеткелдерин дыңнаан.
ТР-ниң Чазааның регионалдыг айыыл чок чорук департаментизиниң удуртукчузу Шолбан Хомушкунуң медеглээни-биле алырга, 2023 чылдың эгезинде, 4 айның дургузунда элээдилерниң кем-херек үүлгедири 40 хуу өзе берген. Чөөн-Хемчик, Каа-Хем, Тожу, Бии-Хем, Чаа-Хөл, Чеди-Хөл кожууннарда болгаш Кызыл хоорайда элээдилерниң хоойлуга дүүшпес үүлгедиглери демдеглеттинген болуп турар.
Ш.Хомушку илеткел кылып тургаш, ажы-төл кижизидилгезинче улуг кичээнгейни салыр дугайында кыйгырыгны ада-иелерге салган.
«Сайзырал» төвүнүң психолог башкызы Ульяна Монгуш ажы-төл-биле эр-кыс чорук дугайында канчаар чугаалажырының дугайында, база Шагаан-Арыг хоорайның 1 дугаар школазының директору Людмила Спирина «Өг-бүлеге эр-херээжен чорук дугайында кижизидилге» деп темага илеткелдерни кылган.
ТР-ниң Чазааның регионалдыг айыыл чок чорук департаментизиниң удуртукчузу Шолбан Хомушку:
– 2023 чылдың эгезинде дөрт айга хамаарыштыр түңнээрге, кемниг херектер үүлгедиглери көвүдеп турар. Бир эвес эрткен чылдың бо дөрт айынга хамаарыштыр алырга, 8 күштээшкин болган болза, бо 2023 чылдың эгезинде дөрт айда 15 күштээшкин болган. Эрткен чылга деңнээрге, 80 хуу өзе бергени ол. Дөрт ай дургузунда элээдилерниң кем-херек үүлгедиишкиннери 80 хуу өскен. Ол чүнү чугаалап турар дээрге, кем-херек үүлгедиглериниң 12–17 хуузун эзирик тургаш кылган. Ооң 36 хуузу хөй-ниити черинге азы кудумчуга болган, 48 хуузу оор чорук, 300 хуузу азы 3-тен 12-ге чедир автомашина оорлап мунган, 1-ден 3-ке чедир азы 200 хуузу сагыштыы-биле кадыкшылга хора чедирген.
Ажы-төлүвүс – келир үевис-тир. Оларның кем-херек үүлгедип, чуртталгазын үрээрин болдурбас ужурлуг бис. Күштээшкин дээрге чүгле өш-биле, өжегерээн кылыр кем-херек үүлгедиишкини-дир. Билбейн азы серемчи чогу-биле үүлгедиптер херек эвес-тир. Хөй кезиинде 14 харга чедир бичии уруглар когарап турар. Эң-не коргунчуг чүүл болза, бо кем-херек үүлгедиишкини өг-бүлелерде болуп турар. Ачалар, соңгу адалар, даайлар, акылары назы четпээн кыс уругларга хамаарыштыр кылып турар. Ынчангаш өг-бүлелерде кижизидилге аскап турар дээр ужурувус ол. Хүндүлүг адалар, ада-иелер, бүгү чүве бистиң бодувустан хамааржыр. Кем-херектер үүлгедиглериниң дөзүнде арагалаашкын. 12 күштээшкинниң чүгле ийизин танывазы улус, а артканы өг-бүлеге чоок улузу үүлгеткен. Күштээшкиннерниң чаңгыс эвес удаа катап-катап болуп турганы эң-не коргунчуг.
Хүндүлүг адалар! Күштээшкин дээрге эки эвес кем-херектерниң бирээзи-дир. Оолдарывысты кижизидерде, бир-ле дугаарында, бодувустан эгелеп алыр бис. Өртемчейде кижи бүрүзү херээжен кижини таварыштыр төрүттүнүп келген. Ынчангаш херээжен чонувусту хүндүлээр болзувусса эки. Кыс кижиге хамаарыштыр кем-херек үүлгедири кончуг багай. Кыс кижиниң күзелинге удур эр-херээжен чорукту кылыптар болза, кем-херекке онаашкаш, хосталгамны казып шииттирип болур мен деп чүвени утпаза чогуур. База бир кол чүүл — арага-дарыдан ойталаары. Ажы-төл көрүп турда, арага-дары ишпес. Келир үеде кым болурувус, канчаар чурттаарывыс бистиң холувуста деп, ажы-төлүвүске чагыыр-сургаар болзувусса эки. Келир үеде амыдырал-чуртталгаң сээң адыжың иштинде деп бажынче киир сургаар болза эки. Тыва кижи дөртен хар чеде бергеш, дашканы холунга тудуп, амзап болур чораан. Адалар боттарывыс ажы-төлүвүске үлегер-чижек болур ужурлуг бис. Кандыг-даа чаш уруг бодунуң ада-иезинче көөр, оон үлегер алыр.
Бир шинчилел ажылындан үлегер:
Уруглар садынга шинчилел ажылы кылган. Кижизидикчи башкы чаштарга эзирик кижи өттүнер даалга берген. Даалга алган уруглар аңгы-аңгы шимчээшкиннерни көргүзүп эгелээн. Уругларны хайгаарап олурган комиссияның түңнээни болза, уруг бүрүзү бодунуң ада-иезиниң эзирикте канчаар чаңнаарын көргүзүп турар болган.
Кандыг-даа медээлерни, чаа-чаа чүүлдерни өскелерден эвес, а ада-иезинден алыр. Ол бүгү чаш кижиниң мээзинге, угаан-бодалынга артар. Ынчангаш хүндүлүг ада-иелер, байырлалдар үезинде-даа ажы-төлүңер мурнунга арага-дары ишпейн көрүңер. Оларга багай үлегер-чижек болбаңар!
АЖЫ-ТӨЛ-БИЛЕ ЭР-ХЕРЭЭЖЕН ЧОРУК ДУГАЙЫНДА КАНЧААР ЧУГААЛАЖЫРЫЛ?
Ульяна Монгуш, «Сайзырал» төвүнүң психолог башкызы:
– Каш харлыындан эгелеп чаш уругларга мага-бот (эр-херээжен чорук) дугайында чугаалап эгелээрил?
– Чамдык улус уруглар элээди апаарга ук теманы чугаалап болур деп санап турар. Чок, ол ындыг эвес. Чаш уруг чугаа билип эгелээш-ле, бодунуң билир шаа-биле чугаалап эгелээр.
«Кым мен? Эр мен бе? Кыс мен бе?» деп чүүлдү 2–4 харлыг уруг билген турар ужурлуг. Мага-боттуң кезектериниң аттарын чаш кижиниң билири чугула. Кым-даа сээң мага-бодуңну чөпшээрел чокка көөр эргези чок, кымга-даа көргүспес сен деп чагыыр. Сээң чанагаш мага-бодуңну чүгле аваң азы эмчи көрүп болур деп тайылбырлаар. Уруг 3 харлыг апаарга-ла угбалары азы дуңмалары-биле кады чундурбас. Ынчан чаш кижи ыядырын билир апарган турар. 6–8 харга чедир уруг кандыг-даа айтырыгны ада-иези-биле чугаалажып, айтырып болур. Чаш кижиниң сонуургаан айтырыын ада-иези чамдыкта ол-ла дораан харыы бээринге белен эвес болур. Ындыг таварылгада «Амдыызында харыылап шыдавас-тыр мен. Ооң соонда чугаалап бээр мен» деп шыны-биле чугаалаар.
Оон ыңай чаш кижи танывазы улус-биле шын чугаалажырының дүрүмнерин билген турар. 12 харга чедир кыс уруглар ай демдээниң дугайында база авазындан дыңнап алган турар ужурлуг. Психологтарның шинчилээни-биле алырга, назы четпээн уруглар ада-иезиниң талазындан чогуур кичээнгейни, эргеледигни албаан таварылгада эртежик эр-херээжен чорук кылып, сайзырай бээр. Чамдык таварылгаларда бодунуң үе-чергезиниң күткүлгезинге алзып болур. Ажы-төл-биле удаа-дараа ажык чугааларны кылып, ооң сагыш-сеткилиниң байдалын үргүлчү хайгаараар. Күштээшкинден кым-даа камгаланмаан. Кайы хире-даа назы-харлыг кижи аңаа таваржы берип болур. Ынчангаш когараан таварылгада уруглар кажан-даа бодун буруудатпас кылдыр чагыыры чугула. Бир эвес ындыг чүүл болган болза, чажырбайн чугаалаар кылдыр ажы-төлдү өөредир.
Чаш уруг боду айтырбаан шаанда күштээшкин дугайында чугаалаан ажыы чок. Бир эвес боду сонуургап турар болза чугаалап бээр.
/ Айдың ОНДАР.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
"Шын" №37 2023 чылдың май 23
